Azallariga sharhlar

Alisher Navoiy gʻazallariga sharhlar 

Erkin Vohidov, Najmiddin Komilov 

 

5 

library.ziyonet.uz/ 

 

Butun gʻazal boʻylab soʻz dodini berib tajnisni uzluksiz davom ettirish bir san’at boʻlsa, 

buni muhim ijtimoiy-axloqiy gʻoya bilan bogʻlab rivojlantirish orqali goʻzal bir tasvirni 

vujudga keltirish yana bir san’at — yuksak shoirlik mahoratining, uygʻoq, uygʻun 

taxayyul, tabiatday qudratli va saxiy iste’dodning nash’u namosi, sehrkorligi. Shoirning 

ustaligini qarangki, baytlar bir-biri ila mantiqan payvandlanib, yetakchi, sarbon gʻoyani 

teranlashtira borish asnosida lirik qahramonning tuygʻulari ham baytdan baytga 

kuchayib, uning yuragidagi dardi, ehtiros-hayajonlari joʻshib boraveradi, jon va jonon 

mojarosi zoʻrayadi, visol shodligiyu hijron azoblari, oshiq iztirobi va yor istigʻnosi 

orasidagi dramatik ziddiyat taranglashadi. 

 

Gʻazalni sharhlaganimizda bu xususiyat yanada ravshanroq koʻzga tashlana boradi. 

Ammo bu ishni boshlashdan oldin hamma gaplarimiz kelib taqaladigan «jon» va «jonon» 

soʻzlariga izoh bermoqchimiz. Jonon soʻzining jondan kelib chiqqani aniq. Lekin qanday 

qilib? Balki bu «jon kabi», «jonga oʻxshash» (jondan shirin) degan ma’nolarni anglatar? 

Ya’ni: jonmonand — jonmon — jonon tarzida birikmaning ixchamlashib borishi 

oqibatida sodir boʻlgandir? Fors tilida soʻzni mana shunday ixchamlab, talaffuzni 

yengillashtirish hodisasi bor. Ammo Suddiy Basnaviyning fikricha, jonon jon soʻzining 

koʻpligidir. Mahbubni ulugʻlash, unga cheksiz hurmat-ehtirom bildirish maqsadida 

shunday qilingan boʻlsa ajab emas, chunki bu yaxshi odatimiz hozir ham amal qilib 

kelmoqda. Bundan tashqari, jonon — jonlarning joni (joni jonho, joni jonon) tuganmas, 

oʻlmas jon ma’nosida ishlatilib, bora-bora tilda mustahkamlanib qolgan boʻlishi ham 

mumkin. Har holda barcha ma’nolarda ham jonon (muannas shakli jonona) inson uchun 

eng qimmatli, aziz hisoblangan jon bilan barobar qoʻyilgani, hattoki undai ortiqroq bilib, 

e’zozlanayotgani ayon boʻlmoqda. Jonon — mahbub, ma’shuq, dilbar, dilorom, sanam — 

bularning barchasi yorning sifat-sinonimlari. Ulardan har biri she’riyatda oʻz mavridi, oʻz 

maqom-nisbatida qoʻllanib kelingan. Chunonchi, jonon soʻzi tilga olinganda albatta jon 

soʻzi ham qoʻshib zikr etilgan. 

 

Voqean bir-biriga vobasta bu tushunchalarni yana ham toʻliqroq tasavvur etmoqchi 

boʻlsak, jon soʻzining kelib chiqish mohiyatini ham bilishimiz darkor. Zero, qadimgi 

ajdodlarimiz buni hozir biz tushunganday talqin etmaganlar. Hozir biz jonni tanadan 

ajratib tasavvur qilolmaymiz. Jon, ya’ni tiriklik materiyaning oliy darajada uyushgan 

shakli boʻlmish biologik hayotning (demak inson vujudining ham) xususiyati deb 

qaraymiz. Qadimgilar esa, jon boshqa, tana-jism boshqa deb tushunganlar. Boz ustiga, 

ularning tasavvuricha, jon, ruh — oliy ne’mat, birlamchi borliq boʻlib, jism quyi xayulo 

— toʻrt unsurdan tarkib topgan bir qolip. Agar jon boʻlmasa, vujud oʻzicha yashay 

olmaydi, dunyo timsoli boʻlgan bu «vayrona»ni jon obod qilishi mumkin. «Oshiq dili 

doʻstga muntazir va beqaror talpinganiday, jism ruhga mushtoq va muhtojdir», deydi 

«Kashful mahjub» kitobining muallifi Shoh Inoyatullo. Alisher Navoiy asarlarida 

uchraydigan «jismi vayronim», «tan uyn», «vujud xokistari» singari iboralarni shu 

ma’noda anglashimiz kerak. Uningcha, jonsiz jism — qaro tuproq: «Jismdan jonsiz na 

hosil, ey mu-sulmonlarki, ul bir qaro tufroqdururkim, gulu rayhoni yoʻq». Jonning 

shoirlar koʻp qoʻllaydigan ikkinchi ramziy nomi «ravon» (yurib turuvchi) ekanini 

---