Azallariga sharhlar

Alisher Navoiy gʻazallariga sharhlar 

Erkin Vohidov, Najmiddin Komilov 

 

13 

library.ziyonet.uz/ 

 

nafslar, keraksiz, yomon xulq-odamlardan qutulib, oʻzni xoksorlik, kamtarinlik rutbasiga 

solishdir. Xarobotiylar, ya’ni rindlar «mayxona taraddudidan bexonumonligʻi va 

paymona taalluqidan besarusomonligʻi» («Mahbub-ul qulub») bilan mashhur. Ular uchun 

«toju taxt tufrogʻ bilan teng», hamma narsadan forigʻ, yolgʻiz yor ishqida sarmast. Hirqa-

soʻfiylar kiyadigan yirtiq, janda kiyim. Bundan tashqari, insonning badani, surati va 

ashyolar olami ham. Baxya — yamoq, jiyak. Mablagʻi kori — ishining natijasi, ahvoli, 

bor-budi demak. Xullas, baytning mazmuni bunday: «Xonaqoh shayxi may ichibdi, ya’ni 

uning koʻnglida ilohiy nur porlab, bu huzurdan sarxush boʻlibdi. Ey oshiq xarobotiylar, 

siz ham bu xabardan xursand boʻlib, vajd-holga tushing. Koʻrmaysizmi, shayxning ahvoli 

uning janda toʻnining yirtiqlaridan ma’lum boʻldi, ya’ni botiniy olami yuzaga chiqdi, 

ma’rifat nuri shu’lalandi». Baytning ikkinchi satrida soʻfilarning oʻz jamoalari majlisida 

jazava xurujida raqsu samo’ga tushib, kiyimlarining chok-chokidan soʻkilib ketishiga 

ishora bor. 

 

Beshinchi va oltinchi baytlarda shoirona ifoda-timsollar orqali qadimgi va hozirgi 

falsafaning uchta muhim kategoriyasi tushuntirilgan. Bular mohiyat va hodisa, mazmun 

va shakl, juz’ va kull (yakkalik va umumiylik) kategoriyalaridir. Biroq falsafiy 

kategoriyalar haqida gapirishdan oldin notanish soʻzlarning ma’nosini bilib olishimiz 

kerak. Masalan, mosivo — gʻayr, oʻzga, undan boshqa degan ma’nolarni ifodalab keladi. 

Mazkur falsafiy-tasavvufiy istilohning moado degan ikkinchi atamasi ham bor. Navoiy 

devonining birinchi gʻazalida shu soʻz ishlatilgan. Sharhlanayotgan gʻazalimizda esa, 

shoir mosivo deb moddiy borliq, ya’ni dunyoni nazarda tutgan. Chunki dunyo mutlaq ruh 

bilan inson orasida, ya’ni qalb bilan «u» orasida gʻayr, begona bir toʻsiq, oʻzgalikdir. Shu 

kabi oshiq bilan ma’shuq orasida parda boʻlib turgan jism, badan va uning ehtiyojlari 

ham oʻzgadir. Sharq shoirlari asarlarida uchraydigan Raqib — sevishganlarni ajratib 

turuvchi shaxs shu xususiyatlarni oʻzida jamlagan obraz boʻlib gavdalanadi. Beshinchi 

baytdagi bud — asos, haqiqiy mavjudlikni, namud — koʻrinish, shakliy belgilarni 

anglatsa, xubob — suv va boshqa suyuqliklar yuzasida paydo boʻladigan pufakcha. Bu 

soʻz mavj bilan birgalikda harakat, mohiyatning zuhurotini bildiradi. Endi beshinchi bayt 

mazmunini qayd etish mumkin: «Koʻzga tashlangan narsalar (oʻzgaliklar) zoti azaliyning 

haqiqiy mohiyatini anglatmaydi, shu singari pufakcha va toʻlqin mayning oʻzi emas, 

balki shakliy ifodasidir»; Yoki boshqacha qilib aytsak: «May ustidagi pufak va mavj 

mayning mohiyatini aks ettirmaganiday, «u»dan boshqa koʻringan ashyolar «u»ning 

borligini — mavjudligini belgilamaydi, ular tashqi belgilardir, xolos». 

 

Shunday qilib, tashqi dunyo va undagi narsalar mohiyat emas, balki hodisadir. Mohiyat 

— ruhi mutlaq yoki orif koʻnglidagi ma’rifat. Ayni vaqtda, moddiy dunyo — shakl, ruh 

esa — mazmun. Inson hodisa va shakllarga mahliyo boʻlmasligi kerak, uning maqsadi va 

vazifasi mohiyat-mazmunni bilishga qarab borish. Demak, tasavvufda dunyo Mutlaq ruh 

bilan inson orasida toʻsiq deb hisoblansada biroq, baribir, dunyoni bilish shart qilib 

qoʻyilgan, dunyoni bilmasdan turib, mohiyatni (haqni) idrok etish mumkin emasligi tan 

olingan. Shu tariqa, hodisa mohiyatni bilish yoʻlida imtihon, chunki u rang-barang va 

xilma-xil. Sharq faylasuflari bu miqdoriy koʻplikni asmo (ismlar), ashyo (narsalar), sifot 

---