Azallariga sharhlar

Alisher Navoiy gʻazallariga sharhlar 

Erkin Vohidov, Najmiddin Komilov 

 

7 

library.ziyonet.uz/ 

 

jozibali boʻlgan doʻst sari intilishi deb bilmoq kerak. Doʻst — kishining sevgan yori ham, 

e’tiqod-imon timsoli ham, ezgulik, adolat va haqiqat hamdir. Yaxshi insonni sevish — 

hayotni sevish, hayotni sevish — haqiqatni, haqni sevish demakdir. Buyuk Navoiy 

xayolotida yetilgan Jonon obrazida bu tushunchalarning bari mujassam. Shu ma’noda 

jononga boʻlgan muhabbat real turmush, muhitdan qoniqmagan, zulm va zoʻrlik 

pajmurda etgan, dunyoning notekis va notoʻkisligidan ozurda koʻngilning qidirgan 

oromgohi, sigʻinadigan va suyanadigan yagona panohxonasi boʻlganini unutmaydi. 

«Xazoin-ul maoniy» debochasida shoir oʻz gʻazallarining yozilishiga sabab boʻlgan 

hayotiy turtkilarni bunday qayd etadi: «Oldimga ancha dushvorliqlar yuzlandi va 

tegramga ancha sa’b giriftorliqlar aylandi va boshimgʻa sipehr ancha balo toshini otdi va 

ishq sipohining lagadkoʻbi zaif paykarim bila soʻngaklarimni oncha oyoq ostida 

ushotdikim, ne soʻzimdan xabarim, ne oʻzlugim bilan oʻzumdin asar qoldi». Bu 

ahvolimni sharh etsam tushunadigan bir mushfiq inson topolmadim, shu bois dardlarimni 

she’r qilib yozdim, deydi Navoiy. 

 

Yorga boʻlgan ishqning shiddat va sharofatini shu taxlit kamoli e’tiqod bilan ta’riflab 

kelib, ulugʻ shoir uchinchi baytda fikrlarini yanada ravshanroq bayon etadi: «Agar 

jononing boʻlsa — joning ham bor, agar jonon ketishga chogʻlansa, bilgilki, jon ham 

jonon bilan birga ketadi. Demak, jondan ajralasan va hijron azobida qolasan». Jon bilan 

jononning ajralmasligi haqidagi bu gʻoya keyingi baytlarda yangicha qiyoslanish 

yordamida davom etadi. Masalan, toʻrtinchi baytning mazmuni bunday: «Jon menga 

jonon uchun kerak, aksincha, jonon jon uchun emas. Chunki jononsiz yashash behad 

ogʻir, ammo jonsiz shu maromda oʻrtanib-oʻrtanib izhor yashash behad ogʻir, ammo 

jonsiz umr koʻrish oson». Jigarsoʻxta, shaydoyi oshiq koʻngil munojotini mana shu 

maromda oʻrtanib-oʻrtanib izhor etgan. Visoldan sarxush, biroq yordan judo boʻlish 

muqarrarligini oldindan sezganday jon talvasada. Hijron azoblariga qayta giriftor 

boʻlmaslik uchun jondan kechishga ham rozi... Toʻrtinchi baytdagi «jonsiz umr oson 

erur» jumlasi bizga gʻalatiroq tuyulishi mumkin. 

 

Darhaqiqat, qanday qilib odam jonsiz yashay oladi? Chamasi, bu oʻrinda shoir jon 

bahsining majoziy-botiniy ma’nosini chuqurlashtira borib, inson uchun ma’naviy 

hayotning afzalligini ta’kidlamoqchi boʻlgan. Uning nazarida haqiqiy hayot ma’naviy 

hayotdir, zerokim, jonon, koʻrib oʻtganimizday, ana shu ma’naviy fazilatlarning 

umumlashma timsoli. Navoiy soʻz oʻyini — tajnisdan mantiq silsilasiga oʻtadi: 

modomiki, jon bilan jonon bir ekan, biri ikkinchisisiz tasavvur etilmas ekan, jononi yoʻq 

(ishqsiz) odamlar jonsiz kishilardir. Ular tirik yuradilaru lekin ruhan, qalban oʻlganlar. 

Shuning uchun umrlari oson kechadi. Ammo eng qizigʻi shundaki, shoir oʻzining bu 

fikridan qaytadi, axir, ishq barcha maxluqotda boʻlishi shart, ishqsiz, jononsiz, umuman 

hayot yoʻq. 6u xulosa beshinchi baytda oʻz ifodasini topgan: «Jon ketsa, jonon ketsa, jon 

ham ketadi. Shunday boʻlgach, jononsiz va jonsiz qanday yashash mumkin?» 

 

Bu fikr oltinchi baytga kelib mazmunan yana kengayadi, jonon faqat oshiqning joni bilan 

barobar narsa boʻlib qolmay, balki «jonu jahon»ga teng butun mavjudotni oʻz ichiga 

---