Azallariga sharhlar

Alisher Navoiy gʻazallariga sharhlar 

Erkin Vohidov, Najmiddin Komilov 

 

17 

library.ziyonet.uz/ 

 

oʻzi haqida oʻylashga majbur etar, haqiqat va e’tiqod pokligi ruhida tarbiyalardi. 

 

Falsafiy ta’limot sifatida olamni yagona deb e’tirof etish bilan tasavvuf jannat-doʻzax 

toʻgʻrisidagi diniy afsonalarni mantiqan inkor qilar, natijada zohid, muhtasib, a’lam kabi 

shariat namoyandalari haqiqatni bilmaydigan nodon kishilar boʻlib chiqardi. Navoiy 

ularni muqallidlar, ya’ni yuzaki narsalar, quruq aqidalarga koʻr-koʻrona taqlid qiluvchi, 

mustaqil fikrlashdan mahrum odamlar deb ataydi. Tasavvuf, shu tariqa, falsafiy 

dunyoqarash sifatida diniy aqida, mutaassiblikka zid edi va Alisher Navoiy undan kuch-

quvvat olib, komil jur’at bilan: 

 

Zohid, senga huru menga jonona kerak, Jannat senga boʻlsin, menga mayxona kerak. 

Mayxona aro soqiyu paymona kerak, Paymona necha boʻlsa toʻla, yona kerak, —deya 

olar edi. Tasavvuf, ayniqsa, Jomiy va Navoiy mansub boʻlgan naqshbandiya ta’limoti 

qanoat va tiyinishni talab etsada, biroq dunyo goʻzalligidan huzurlanishni inkor etmagan. 

Negaki, modomiki real dunyo Mutlaq ruh in’ikosi ekan, demak uni sevish va undan bahra 

olish mumkin. Shu asosda insonning iisonga muhabbati, ya’ni majoziy ishq orqali ilohiy 

ishqqa qarab borish ham tabiiy va zaruriy deb topilgan. Navoiy oʻzini ana shu «ishqi 

majoziy» kuychilari sirasiga kiritadi. Darhaqiqat, biz tahlil etgan gʻazalga oʻxshagan sof 

tasavvufiy ma’noli va «ishqi haqiqiy»ni vasf etuvchi asarlar Navoiy ijodida asosiy oʻrinni 

egallamaydi. Ammo shunisi borki, iboralarning timsoliyligi, ramziy yoʻnalishi «dunyoviy 

gʻazallar»da ham saqlangan. Oybek aytganiday, bu yerda konkret biror shaxs muhabbati 

nazarda tutilmaydi, balki umuman yaxshi insonni sevish madh etiladi. Ishq Navoiy 

nazdida pokbozlikdir, ya’ni: «Pok koʻzni pok nazar bilan pok solmoqdir va pok koʻngul 

ul pok yuz oshubidin qoʻzgʻolmoq va bu pok mazhar vositasi bila oshiqi pokboz mahbubi 

haqiqiy jamolidin bahra olmoq» (Mahbub-ul qulub, 42-bet). Shuning uchun, masalan, 

deylik, «Kelmadi» radifli gʻazalni munojot kuyi ogʻushida berilib tinglarkanmiz, «Ey 

Navoiy, boda birla xurram et koʻngil uyin, ne uchunkim boda kirgan uyga qaygʻu 

kelmadi», degan maqta’ni eshitganda, shoirning lirik qahramoni yorini kutaverib 

qiynalganidan, uyiga kirib alamdan rosa ichib olibdi-da, deb oʻylasak, oʻta kaltafahmlik 

qilgan boʻlardik. Bunday gʻazallarda ham boda, sharob, may soʻzlari oʻsha majoziy 

ma’noda — muhabbat shavqini bildirib kelishini esdan chiqarmaslik kerak. Bundan 

tashqari, Navoiy bodani «koʻngul uyini xurram etuvchi» narsa deganda, yorni koʻnglida 

saqlash, uning yodi bilan yashashni ta’kidlagan. Negaki, naqshbandiya sulukida yod, 

xotira, esga olish tushunchalari muhim oʻrin egallaydi. Abdulhakim Tabibiyning 

yozishicha, naqshbandiyada tuz yoʻlga kirgan odam qalbida «e’tiqod nuri, tavhid nuri, 

ma’rifat nuri, hidoyat nuri, ajdodlar yodi nurining bodasi» joʻshib turishi lozim. 

(Abdulhakim Tabibiy. Afgopistonda tayeavvuf rivoji, 10-bet). Bunda esga olish, hofiza 

quvvati haqida ham gap boradiki, bu vatan, el-ulus gʻami kabi keng ma’noli tushunchalar 

bilan bogʻlanib ketadi. 

 

Shunday qilib, tasavvuf insoini ulugʻlash, hayotning qadriga yetish, umrni oqilona 

oʻtkazish gʻoyalarini targʻib qilishga nazariy zamin hozirlab, insonparvar shoirlarning 

ilhomiga ilhom qoʻshgan. Bu ta’limotning negizi savqi tabiiy, ruhiy qoʻzgʻalish, vahiylik 

---