Azallariga sharhlar

Alisher Navoiy gʻazallariga sharhlar 

Erkin Vohidov, Najmiddin Komilov 

 

18 

library.ziyonet.uz/ 

 

ham shoirona tafakkur kayfiyatiga mos tushardi. Va, umuman, biz shayxlar, oriflar 

tasavvufidan ijodkorlar tasavvufini farq qilishimiz kerak. Soʻfiylar uchun tariqat zikru 

samo’, vajdu hol, kasbu karomat edi. Attor, Rumiy, Jomiy, Navoiy singari buyuk shoirlar 

uchun esa u shuuriy mushohada usuli, inson zotini ma’naviy barkamol holda koʻrish 

orzusi, sirli-xayoliy olamni tasavvurda yaratib, Ideal bir goʻzallik ishqida yonish boʻlgan. 

Odamning asrlar davomida abadiy hayot, ruhning oʻlmasligi haqida oʻylab kelgan 

armonlari, rivoyat-asotirlar bu behudud romantik olam ufqini kengaytirgan. Shu bois, 

umrida tasavvufning biror rasmiy qoidasini bajarmagan, ya’ni rasman soʻfiy boʻlmagan 

Alisher Navoiy mazkur ta’limotni maslak, mafkuraviy e’tiqod sifatida qabul qilib, 

oʻzining insonshunoslik, haqparastlik va adolatparastlik gʻoyalariga boʻysundirgan edi. 

Shoh va shahzodalarni insofga chaqirish, riyokor shayxlar, betavfiq soʻfiylarni fosh 

qilishda undan foydalandi. Shoirning ijodi ana shunday murakkab va koʻp qirrali, ibora-

obrazlari koʻp ma’noli, teran. Uning har bir asari ustida toʻxtalganda, bu xususiyatni 

albatta e’tiborga olish lozim. 

«A

XTARIN 

A

SHK 

E

TTIYU 

S

OVUQ 

N

AFASNI 

O

Q 

S

UBH

» 

Toʻqqiz baytli bu gʻazal ramali musammani mahzuf bahrida yozilgap (foilotun, foilotun, 

foilotun, foilun). Mazmuniga koʻra oshiqona, ya’ni oshiqning hijrondagi iztiroblarini, 

kechinma-hislarini ifodalaydi. Shu jihatdan uni sharhi hol usulida yozilgan asarlari 

sirasiga kiritish mumkin. Ammo zohiriy ma’nolari bilap oshiqona boʻlib koʻringan ushbu 

gazalda orifona (tasavvufiy) ma’nolar ham ifoda etiladi, umuman, Alisher Navoiyning 

aksar gʻazallarida zohiriy va botiniy ma’no, «dunyoviy» ishq bilan «ilohiy ishq», 

boshqacha aytganda, «majoziy» ma’nolar bilan «haqiqiy» ma’io birga qoʻshilib, biri 

ikkinchisini taqozo etib keladi. Ikki ma’nolilik, ikki yoʻnalishli tasvir mazkur gʻazalga 

ham xos, shuning uchun uning sharhi ham ana shu ikki jihatii ochib berishga xizmat 

qilishi kerak. Gʻazalda boshdan oxirigacha ikkita obraz — tong va tun (yoki shom) 

timsoli qarama-qarshi qoʻyilib, qiyoslanib boriladi, tashbih va istioralar shu ykki timsol 

— obraz atrofiga uyushtirilgan. Oshiqning hijroni, ayriliqdagi holati — tun, visol damlari 

— tong, yoruglik. Oshiq inson hijron, ayrilik tunidan qutulishga va yor diydoriga 

musharraf boʻlib, farah topishga talpinadi, hijrondagi azoblaridan zorlanadi, oxirida esa 

tong otib, vasl umidi shu’lasi koʻrinadi. Demak, gʻazal yagona mavzuga bagʻishlangan, 

tasvir mantiqi baytlar aro vobasta boʻlib, bir silsilani tashkil etadi. Endi baytlar sharhiga 

oʻtamiz. 

Axtarin ashk ettiyu sovuq nafasni oh subh, 

Boʻldi goʻyo shomi hajrim holidin ogoh subh. 

Avvalo notanish soʻzlarga izoh beramiz: axtar — yulduz, ashk — koʻzyoshi, yeubh — 

toig. Matla’da hazrat Navoiy ajoyib shoirona tasvir yaratgan: tong (subh) jonlantirilib, 

unga odam xususiyati singdirilgan. Tong gʻira-shirasida yulduzlar koʻzyoshiday omonat 

miltillaydi, tongning salqii shamoli esa, dardmand oshiqning ohiday sovuq. Ya’ni tong 

oshiq ahvoliga achinadi, gʻamgin boʻladi va koʻzyosh toʻkib, sovuq oh tortadi. Lirik 

---