Azallariga sharhlar

Alisher Navoiy gʻazallariga sharhlar 

Erkin Vohidov, Najmiddin Komilov 

 

57 

library.ziyonet.uz/ 

 

Bu bir mahallar «kimsani dard ahli deb sirriga mahram aylagan» va bunday 

ochiqkoʻngilligi tufayli, «oʻz-oʻzini kuch bila rasvoyi olam aylagan» lirik qahramonning 

oʻz shaxsiy fojiasidan jamiyatga berayotgai sabogʻi. Avvalgi gʻazalning«kimsani dard 

ahli deb», «dema sirring kimsaga» iboralari shoirning muayyan kishilarga nisbatangina 

ishonchi yaralanganidan guvohlik qilsa, bu gʻazal matla’idagi «elga roz ifsho qilmangiz» 

soʻzlari shoirning kishilarga ishonaverib koʻp pand yegani va umuman, elga ishonchi 

yoʻqolganidan kafolat beradi. Ikkinchi bayt matla’dagi fikrni yanada kuchaytiradi: 

Fosh qilmang roz, chunkim asray olmay qildingiz, 

Oʻzgalardin asramoq bore tamanno qilmangiz. 

Endi shoir inson tabiatidagi umuminsoniy zaiflikdan ogohlantiradi. Insonning oʻz sirini 

asrashga oʻz irodasi ojizlik qilsa, oʻzining ogʻziga kuchi yetmasa, sirini pinhon tutishni 

boshqalardan umid qilishi aqlga sigʻmaydi. Chunki boshqalar ham uningdek bir bandayi 

ojizda. Shuning uchun odam, avvalo, oʻziga oʻzi pishiq boʻlishi lozim. Shu tariqa, shoir 

umumdan xususga koʻchadi: 

Ishq asroriga til mahram emastur zinhor 

Kim, koʻnguldin tilga oni oshkoro qilmangiz. 

Gʻazal hajviy, kinoyaviy ruhda davom etadi: «kimsa», «el», «oʻzgalar»ni qoʻya turayligu, 

avval, oʻz a’zolarimizni nazorat qilaylik. Ma’lum boʻladiki, «rasvoyi olam», «yuz 

balo»ga mubtalo boʻlishimizning birinchi boisi til ekan. Chunki sirimizni ilk oshkor 

etuvchi — u. Demak, sir-asrorni zinhor-bazinhor «koʻnguldin tilga» koʻchirmaslik kerak. 

Ammo, koʻngulga ishonib boʻlarmikin? 

Chun koʻnguldur qalbu til gʻammoz, maxfiy rozni 

Jon harimidin bu ikkiga huvaydo qilmangiz. 

Afsuski, koʻngul ham mahrami asror boʻlolmaydi. Chunki uni «qalb» deb ataydilar. 

Navoiy bu oʻrinda, «qalb» soʻzining oʻz (koʻngul) va koʻchma (qallob, firibgar, nopok) 

ma’nolaridan mahorat bilan foydalangan. Bu esa koʻnguldan qalloblik va firibgarlik zohir 

boʻlishi xavfidan dalolat. Shunday qilib, koʻngul — xiyonatkor, til-sotqin («til» soʻzining 

harbdagi ma’nosiii hamda «gʻammoz» soʻzining sir ochuvchi, chaqimchi ma’nolarshsh 

eslang) ekan, maxfiy sirni jondan bu ikki a’zoga koʻchirmaslik, uni faqat jonda asramoq 

ma’qul. Aks holda, «maxfiy sir» jondan koʻngulga, koʻnguldan tilga, tildan «kimsa»ga, 

«kimsa»dan «oʻzgalar»ga, «oʻzgalar»dan «el»ga oʻtib fosh boʻladi. Qarabsizki, sohibi 

asror yana — rasvoyi olam. 

 

Gʻazaldagi silsilaviy tasvir til va koʻngul taftishi bilan tugamaydi. Chunki insonning 

ichki imkoniyatida sirni fosh etuvchi boshqa vositalar ham bor: 

Chun koʻngul til birla mahram boʻlmadi, hojat emas 

---