Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

3-§. Borliqqa yondashuvning asosiy konsepsiyalari 
 
Monizm (yunon. monos - bitta) konsepsiyasi vakillari dunyoning asosida bitta manba (bitta 
substansiya)  yotadi  deb  hisoblashadi.  Materialistik  monizm  tarafdorlari  bu  manba  moddiy 
manbadir deb aytishsa, idealistik monizm tarafdorlari dunyoning asosida bitta g‘oyaviy negiz, 
g‘oyaviy, ma'naviy, ilohiy substansiya yotadi deyishadi. 
 Dualizm (lot.dualis - ikkilangan) vakillarining fikricha, dunyoning asosida ikkita mustaqil 
negiz: ham moddiy, ham g‘oyaviy (ma'naviy, ilohiy) negiz yotadi, deb hisoblashadi. Arastu 
dualist bo‘lgan, uning fikricha, dunyoning asosida materiya va shakl yotadi, materiya passiv 
va inert negiz bo‘lsa, shakl esa faol, aktiv, yaratuvchan negizdir. 
Plyuralizm (lot. pluralis - ko‘pchilik) vakillarining aytishicha, borliqning asosida ko‘plab, 
bir-biridan  mustaqil  moddiy  va  g‘oyaviy  negizlar  yotadi.  Ayrim  plyuralistlar  moddiy 
negizlarga urg‘u berishadi. Ularni materialistik plyuralizm vakillari deyish mumkin. Masalan, 
qadimgi  xitoy,  qadimgi  hind,  qadimgi  yunon  materialistlari  borliq  olov,  suv,  havo  va 
tuproqdan  tashkil  topgan  deyishgan.  Boshqa  yo‘nalishdagi  plyuralistlar  esa  ma'naviy, 
g‘oyaviy  substansiyalarga  ustuvorlik  berishgan  (ularni  idealistik  plyuralizm  vakillari 
deyishadi).  Masalan,  Max  va  Avenarius  dunyoning  asosida  yotuvchi  elementlar  turli 
shakldagi sezgilardan iboratdir, deb hisoblaydi. Shuningdek, dunyoning asosida ko‘plab ham 
moddiy,  ham  ma'naviy  (bir  xil  darajada)  elementlar  yotadi  (Demokritda  bu  elementlar 
atomlar, Leybnitsda g‘oyaviy monadalar) deb hisoblovchi plyuralistlar ham bor.