Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

EVOLYuSIYaSI HAQIDA 
 
 1-§. Materiya (modda) falsafa va tabiiyotshunoslikning kategoriyasi sifatida 
 
Kishilar  dastlab  voqyelikning  moddiy  shakllariga  duch  keladilar.  Ilk  materializm  taraf-
dorlari  olamda  hamma  narsaning  boshida  turgan  va  hamma  narsalarni  keltirib  chiqargan, 
hamma  narsaning  tarkibiga  kiruvchi  bosh  sabab  «pramateriya»ni,  ya'ni  materiyaning 
bobokalonini  izlashgan.  R.Dekartning  fikricha,  bunday  «pramateriya»  rolini  efir  egallaydi. 
Sharq  falsafasida  materiya  dunyoning  asosida  yotuvchi  moddiy  sabab,  ilohiy  sababning 
hosilasi  sifatida  qaraladi.  Al-Kindiy  fikricha  materiya  Allohning  amri  bilan  yo‘qdan  bunyod 
bo‘lgan
302
. Forobiy, Ibn Sino, Tusiy va boshqalar materiyani har doim bo‘lgan (daxr - mangu) 
deb  hisoblagan.  Islom  falsafasida  mangulik  sifati  faqatgina  Allohgagina  xos  sifatdir  deb 
hisoblanadi.  Jism,  modda  o‘tkinchidir.  Bir  payt  paydo  bo‘ladi  va  boshqa  paytda  yo‘qoladi. 
Ruh  yaratilgan,  ammo  u  abadiy  yashaydi  deb  talqin  etiladi.  Shu  sababli  islom  falsafasida 
materiyaning manguligini isbotlashga urinuvchi faylasuflarni daxriylar (daxr - mangulik) deb 
atashgan.  
Materiya  moddiy  ob'ektlarni  birlashtiruvchi  tushuncha.  Xususan  olinganda  materiyaning 
o‘zi  yo‘q,  balki  dunyoda  materiyaning  ayrim  predmet  yoki  biror  konkret  buyum  shaklidagi 
ko‘rinishlari uchraydi. Materiya esa materiyaning hamma konkret ko‘rinishlariga xos bo‘lgan 
barcha  universal  xususiyatlarini  aks  ettiruvchi  umumiy  tushunchadir.  Bu  dunyoda  «umuman 
odam»  bo‘lmasdan,  ayrim  odamlar  uchrashiga  o‘xshash  fikrdir.  Umuman  odam  -  bu  ayrim 
odamlarga  xos  umumiy  belgilarni    aks  ettiruvchi  abstraksiyadir.  Shunga  o‘xshash  materiya 
tushunchasi  ham  abstraksiyadir.  U  mavjud  bo‘lgan  butun  ob'ektiv  reallikni  qamrab  oluvchi 
falsafiy  kategoriyadir.  Materiya  ongdan  mustaqil  ravishda  va  unga  bog‘liq  bo‘lmagan  holda 
mavjud  bo‘ladi.  Materiyaning  falsafiy  tushunchasi  barcha  narsalar  voqyeligi,  moddiy 
voqyelikni o‘ziga qamrab oluvchi, yalpi umumiylik (universallik) belgilariga egalik qiluvchi, 
butun ob'ektiv reallikni ifodalovchi kategoriyadir. 
                                                 
302
 Избранные произаедения мыслителей стран Ближнего и Среднего Востока . М., 1961.  47-б. 

---

Materiya to‘g‘risidagi falsafiy ta'limotning asosiy tomonlari quyidagilardan iboratdir: 
- materiya kategoriyasining universalligini, yalpi umumiyligini tan olish; 
- materiya kategoriyasining falsafiy abstraksiya ekanligini tan olish; 
- materiya va moddiy sistemalarning ob'ektivligini tan olish; 
- materiyaning rivojlanishini va moddiy sistemalarning evolyusiyasini tan olish; 
- materiya va moddiy sistemalarning nihoyasizligini, bitmas-tuganmasligini, cheksizligini 
tan olish.