Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

 
2-bob. BORLIQNING MAVJUDLIK USULLARI VA ShAKLLARI 
(HARAKAT, FAZO, VAQT) 
 
1-§. Harakat – borliqning asosiy mavjudlik usuli 
 
Harakat 
Borliqning  mavjudligi  undagi  o‘zgarishlar  bilan  belgilanadi.  Agar  o‘zgarish  bo‘lmasa, 
borliqning  bor  yoki  yo‘qligi  noma'lumligicha  qolardi.  Har  qanday  o‘zgarish  -  harakatdir. 
O‘zgarishlar  na  faqat  moddiy  ob'ektlarga,  balki  ma'naviy,  g‘oyaviy  ob'ektlarga  ham  xosdir. 
Har  qanday  (moddiy  yoki  g‘oyaviy)  ob'ektning  mavjudligi  undagi  harakat  va  o‘zgarishlar 
tufayli namoyon bo‘ladi. Shu sababli harakat borliqning asosiy mavjudlik usulidir.  Falsafiy 
adabiyotlarda moddiy borliqning quyidagi harakat shakllarini ajratib ko‘rsatishadi: 1) moddiy 
harakatning  eng  sodda  shakli  -  mexanik  harakat  (uni  moddiy  nuqtalarning  fazodagi  siljishi 
deb  ta'riflashadi);  2)  fizik  harakat  (elementar  zarachalar,  atom  yadrosi  va  atomning 
harakatidan tortib, olamning fundamental kuchlari, issiqlik, elektr va maydon harakatigacha, 
yorug‘likdan  tortib  koinotning  gravitatsiya  kuchigacha  barchasi  shu  harakat  shakliga 
mansubdir);  3)  ximiyaviy  harakat  (bunga  molekulalarning  assotsiatsiyasi  va  dissotsiatsiyasi, 
ionlar  harakati,  moddaning  muzlashi  va  kristallanish  jarayonlari,  ximiyaviy  reaksiyalar, 
ximiyaviy  sintez  va  parchalanish,  yonish  va  oksidlanish  va  boshqa  ximiyaviy  jarayonlar 
kiradi); 4) biologik harakat (hayotiy jarayonlar); 5) sotsial (yoki ijtimoiy) harakat (jamiyatdagi 
ijtimoiy  jarayonlarning  namoyon  bo‘lishi).  Bulardan  tashqari,  inson  aql-zakovati  hamda 
                                                 
299
 Форобий. Рисола ат тахсил ас саодат\\ Хайруллаев М. Форобий. Т.,1963.60-б. 
300
 Ѝша асар. 60 б. 

---

axborot  jarayonlari  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  ideal,  g‘oyaviy,  ma'naviy  ko‘rinishdagi  harakat 
shakllari ham mavjuddir.   
Harakatning  eng  sodda  shakli  mexanik  harakat  bo‘lib,  uning  manbai  tashqi  ta'sirda, 
harakatning murakkab shakllarining manbai esa ichki aloqadorliklarda. Faylasuflar qadimdan 
harakat  va  uning  manbalari  haqida  xilma-xil  konsepsiyalarni  ilgari  surib  kelishadi.  Ayrim 
faylasuflar  hatto  harakatning  mavjudligini  ham  inkor  etgan.  Ioniya  maktabiga  mansub 
faylasuflardan  Eleylik  Zenon  harakatning  yo‘qligini  o‘zining  «Axill  va  toshbaqa», 
«Dixatomiya»,  «Uchayotgan  kamon  o‘qi»  kabi  mashhur  aporiya  (yunon.  aporia  -  ilojsiz 
vaziyat)larida    harakatning  yo‘qligini  isbotlashga  uringan.  Buni  dastlab,  Arastu  yaxshi 
tushunib  yetdi.  Sharq  falsafasida  esa  Forobiyning  falsafiy  risolalarida  bu  muammo  yaxshi 
asoslab  berilgan.  Yangi  davr  falsafasida  G.Xegel  harakatning  mohiyatini  formal  mantiq 
vositasida  ifodalash  mumkin  emasligi,  uni  faqatgina  dialektik  mantiq  doirasidagina  asoslash 
mumkinligini ta'kidlagan.