Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

Borliq va yo‘qlik 
Borliq  tushunchasiga  qarama-qarshi  tushuncha  -  bu  yo‘qlikdir.  Agar  borliq  tushunchasi 
nimaningdir mavjudligini ifodalasa, yo‘qlik tushunchasi esa o‘sha joyda nimaningdir mavjud 
emasligini  anglatib,    «nima»ning  aksi  bo‘lgan  «hyech  nima»ni  aks  ettiradi.  Borliq,  yuqorida 
qayd etganimizdek, absolyut  mazmunga ega  bo‘lib,  muayyan  (konkret) narsalar shaklida va 
nisbatan  muayyan  sifatiy  holda  mavjud  bo‘lgan  yaxlit  ob'ektiv  va  sub'ektiv  reallikni  o‘ziga 
qamrab oladi. 
Yo‘qlik esa nisbiy mazmundagi tushuncha bo‘lib, qaerdadir yoki nimadadir, nimaningdir 
ayni  paytda mavjud  emasligini  ifodalaydi.  Masalan,  yo‘qlik deb  o‘tmishdagi  va  kelajakdagi 
hodisalarning hozirgi zamonda (ayni shu vaqtda) yo‘qligini aytishadi. Bugungi hodisa kecha 
hali yo‘q edi, ammo potensial (imkoniyatdagi) borliq sifatida mavjud edi. Ertangi hodisa ham 
hozircha  yo‘qlik,  ammo  potensial  borliqdir.  Biz  o‘tmishni  bugungi  kunda  qoldirgan  iziga 
qarab, kelajakni esa bugungi hodisalardagi o‘zgarish sur'ati (tempi) va tendensiyalariga qarab 
baholaymiz. Bugungi voqyelik ertaga yo‘qlikka aylanadi, ko‘pgina tirik jonivorlar ertaga o‘lik 
bo‘ladi, ya'ni hayot o‘limga aylanadi. O‘lim - bu hayotning yo‘qligidir. Olingan individning 
hayotiy  borlig‘i  u  o‘lgach,  yo‘qlikka  aylanadi.  Ammo,  uning  qoldiqlari,  tanasi  birdan 
yo‘qolmasligi  mumkin.  Ular  ham  yo‘qolgach,  odamlar  xotirasida  uning  siymosi  qolishi 
mumkin.  Xullas,  absolyut  (mutlaq)  yo‘qlikning  o‘zi  yo‘qdir.  Yo‘qlik  shu  ma'noda  nisbiy 
mazmun kasb etadi. 
Yo‘qlik(hyech  nima)ni  gnoseologik  ma'noda  ham  tushunish  mumkin.  Biz  yo‘q  deb 
hisoblagan  ob'ektlar  hozircha  bizning  fikr  doiramizdan  (bilish  chegarasidan)  chetda  qolgan 
bo‘lishi  ham  mumkin.  Voqyelikning  muayyan  joyida  ma'lum  bir  sinfga  mansub  ob'ektlar, 
ularning  munosabat  va  aloqadorliklarining  uchramasligini  ham  yo‘qlik  deyish  mumkin. 
Masalan, fizik vakuumda bizga ma'lum bo‘lgan biror fizik ob'ekt uchramaydi. Aslida, u joyda 
ham  biz  hali  bilmaydigan  shakldagi  gipotetik  olamlar  va  ularning  o‘ziga  xos  bo‘lgan 
xususiyatlari,  qonuniyatlari  mavjuddir.  O‘tgan  asrlarda  elektromagnit  maydoni,  ko‘pgina 
elementar  zarrachalarning  mavjudligi  haqidagi  tasavvurlar  yo‘q  edi.  Aniqrog‘i,  biz  ularning 
mavjudligini bilmas edik. Ular biz uchun «yo‘qlik» hisoblanar edi. Mana shunga «borliq va 
yo‘qlikni gnoseologik tushunish» deyiladi.