Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida



Download 2,69 Mb.
Pdf ko'rish
bet65/290
Sana30.12.2021
Hajmi2,69 Mb.
#94908
1   ...   61   62   63   64   65   66   67   68   ...   290
Bog'liq
falsafa

mo‘tadil  tasavvuf  tizimini  yaratdi.  Unda  ilohiy  unsurlar  va  jazava  holati  eng  kam  miqdorda 
keltirilib, asosiy e'tibor tashqi marosimlarga qaratildi. Shunday qilib, ruhoniylarning kuchayib 
borayotgan  yuqori  tabaqalarini  qoniqtiradigan  va  shu  bilan  birgalikda  shayxlarning  ta'sir 
doirasini qisqartiradigan islomga sodiq tasavvuf vujudga keltirildi. 
Musulmon ilohiyoti tarixiga G‘azzoliy islomning nazariy aqidalarini yangilovchi, ilohiyot 
falsafasi bo‘lgan kalomni  asosiy  tizimga soluvchi sifatida kirdi.  Bunday  xizmati  uchun uni 
«Ulug‘ imom», «Hujjat ul-islom» («Islom dinining himoyachisi») laqablari bilan sharfladilar.  
G‘azzoliy  falsafa  va  diniy  ta'limotlarning  barcha  vakillarini  to‘rt  toifaga  bo‘ldi:  1) 
mutakallimlar; 2) botiniylar; 3) faylasuflar; 4) so‘fiylar.  
Arastu  va  uning  Forobiy  va  Ibn  Sino  siymosidagi  izdoshlariga  qarshi  chiqib,  G‘azzoliy 
ularning  «adashganliklari»ni  yigirmata  qoidada  deb  bildiki,  ulardan  uchtasi  dinga  butunlay 
qarshi,  qolgan o‘n  yettitasi  –  «bid'at»
96
,  deb  tan  olinishi  kerak  edi.  Dinga  butunlay  qarama-
qarshi  bo‘lgan  uch  qoidaga  u  quyidagilarni  kiritdi:  1)  badan  o‘limdan  keyin  tirilmaydi, 
mukofot va jazo ruhiy bo‘lib, jismoniy xususiyatga ega emas; 2) Haqtu Alloh alohida ayrim 
olingan  narsalar  haqida  emas,  balki  umumiy  narsalar  haqida  bilimga  ega;  3)  dunyoning 
abadiyligi  va  o‘lmasligi  haqidagi  fikr.  Uning  fikricha,  Arastu  ta'limoti  islom  uchun  xavf 
tug‘diradi,  negaki,  uning  ta'kidlashicha,  «dunyo»  hamisha  o‘z-o‘zicha  mavjud  bo‘lgan  va 
yaratuvchiga  ega  bo‘lmagan,  hayvonlar  hamisha  urug‘dan  paydo  bo‘lganlar,  urug‘  esa  – 
hayvondan paydo bo‘lgan, asrlar davomida shunday bo‘lib kelgan va shunday bo‘lib qoladi. 
Bular kofirlardir
97
.  
Umar  Xayyom  (1048-1130)    Saljuqiylar  davlati  ijtimoiy-siyosiy,  falsafiy  va  ilmiy 
tafakkurining eng atoqli namoyandalaridan biridir. U Xurosonning Nishopur shahrida tug‘ildi 
va o‘sha yerda tabiatshunoslik va falsafa ilmlaridan ta'lim oldi.  
XIII  asrning  o‘rtalarida  yashagan  mashhur  tarixchi  al-Qiftiy  o‘zining  «Tarixi  hukamo» 
(«Hakimlar  tarixi»)  asarida  Xayyom  to‘g‘risida  quyidagilarni  yozgan:  «Astronomiya  va 
falsafa  sohasida  unga  teng  keladigan  kishi  yo‘q  edi»
98
.  XIX  asrda  yashagan  Ovrupo 
tadqiqotchilaridan  Renan,  Myuller,  Vepka  va  boshqalar  uni  diniy  e'tiqodlarni  buzuvchi, 
xudosiz,  moddiyunchi,  tarki  dunyochilik  qarashlari  ustidan  kulgan,  erkin  fikrlovchi  faylasuf 
sifatida tasvirlaganlar. 
Xayyom  riyoziyot,  astronomiya  va  falsafa  sohalari  bilan  shug‘ullangan  qomusiy  olim 
bo‘lishi  bilan  birga  mashhur  shoir  ham  edi.  U  taqvimni  (kalendar)  isloh  qilish  bilan  o‘z 
                                                 
95
 Ѝша жойда.  
1
1
 Е.Э.Бертельс. Избранные труды. Суфизм и суфийская литература. –М., 1960. 42-б. 
2
2
 С.Н. Григорян. Из ситории Средней Азии и Ирана VII-XII веков. –М., 1960. 176-б. 
3
3
 См.: В Жуковский. Омар Хайям и «Странствующие четверостития».// Сб. статей учеников проф. В.Т. 
Розена. Спб., 1897. 334-б. 


nomini  abadiylashtirgan  olimdir.  1074  yili  Umar  Xayyom  Marog‘adagi  rasadxonaga 
astronom lavozimiga tayinlanadi va u yerda, o‘sha zamon uchun eng aniq bo‘lgan, astronomik 
jadval  tuzadi.  O‘sha  yili  Malikshoh  unga  mavjud  taqvimni  isloh  qilishni  topshiradi.  Oy 
taqvimini o‘zgaruvchan bo‘lganligidan noqulay hisoblagan Umar Xayyom, Turkiston va Eron 
arablar  istilosidan  oldin  foydalanib  kelingan  365  kundan  iborat  Quyosh  taqvimini  qaytadan 
tuzib chiqadi. Xayyom tuzgan takvimda 33 yil bo‘lib, ulardan 25 yilining har biri 365 kunlik 
kecha va kunduzdan iborat bo‘ldiki, bunga ko‘ra, bir yilning uzunligi 365 kecha va kunduzu 5 
soat 49 daqiqa va 5,45 soniyadan tashkil topdi. Kabisa yili: 4, 8, 12, 16, 20, 24, 28, 32-yillarda 
edi
99
.   
Umar  Xayyom  o‘zining  riyoziyotga  doir  risolalarida  bir  qator  yirik  kashfiyotlar  qildi: 
tabiiy sonlarning har qanday darajasidan ildiz chiqarish uslubini ishlab chiqdi, kub (mu'kaab) 
tenglamalarining  to‘la  tasnifini  berdi  va  har  bir  tenglamani  yechishning  geometrik  uslubini 
tavsiya qildi; haqiqatligi ayon bo‘lmasa ham, isbotsiz asos qilib olinadigan (postulat) Evklid 
qoidasi  isbotini  rivojlantirdiki,  u  kelgusida  ochiladigan  noevklid  geometriyasi  kashfiyotiga 
mohiyatan tayyorlanish vazifasini o‘tadi
100

Umar Xayyomning «Borliq va majburiyat haqida risola», «Uch savolga javob», «Umumiy 
fanlarning  mazmuni  haqida  aql  chirog‘i»,  «Mavjudlik  haqida  risola»  va  «Mavjudlikning 
umumiyligi  haqida  risola»  kabi  falsafiy  asarlarini  uning  xudosizlikda  ayblanishiga  javob 
tariqasida qarab chiqish mumkin. «Borliq va majburiyat haqida risola» da Xudo bormi yoki 
yo‘qmi,  uning  payg‘ambariga  ergashish  lozimmi  yoki  yo‘qmi,  degan  masalalar  muhokama 
qilingan.  Javoblar  ijobiy  berilgan,  ammo  islom  aqidalari  asosida  emas,  balki  Ibn  Sinoning 
aqliy  tamoyildagi  falsafasi  asosida.  «Uch  savolga  javob»  asarida  dunyoda  qabohat  va 
yomonlikning  borligi,  determinizm  va  umri  uzoqlik  haqida  muhokama  yuritilgan.  Bunda 
Umar Xayyom Ibn  Sino falsafasining eng muhim unsurlaridan biri bo‘lgan determinizmdan 
yuz o‘giradi. O‘zining falsafiy risolalarida Umar Xayyom faqat umumiy tushunchalar tabiati 
haqidagina  erkin  fikr  yuritadi,  negaki,  bu  masala  bevosita  musulmon  ilohiyoti  bilan 
bog‘lanmagan  edi.  Umumiy  tushunchalar  uch  xil:  ashyolargacha,  ya'ni  ilohiy  aqlda, 
ashyolarda  va  ashyolardan  keyin  (inson  aqlida)  mavjuddirlar,  deb  hisoblovchi  Ibn  Sinodan 
farqli  o‘laroq,  Umar  Xayyom  umumiy  tushunchalar  faqat  ashyolarda  va  inson  aqlidagina 
mavjuddirlar, deb hisobladi: «… Mavjud bo‘lishlik nisbiy bo‘lib, ikki ma'noga bo‘linadilar… 
Bu  ikki  ma'no  –  Ushbu  …  ashyolardagi  borliqdirki,  uning  uchun  odamlar  orasidagi 
«mavjudlik» nomi barcha uchun to‘g‘riroqdir, va, ikkinchidan, ruhdagi mavjudlik»
101
.  
Borliq,  Xayyom  fikricha,  murakkab  (ashyo,  modda)  va  sodda  (birinchi  ibtidolar)dan 
iborat. Umumiy narsa bo‘linadigan va bo‘linmaydigandan tashkil topgan. «Hammaga aloqali 
narsa,  -  deb  yozadi  Xayyom,  -  besh  xil  bo‘ladi:  tur,  tus,  mohiyatiy  xususiyat,  alohida 
xususiyat, tasodifiy xususiyat. Masalan, tur ko‘plikni o‘z ichiga oladi.  Mohiyat – bu xoliqni 
(yaratuvchi) istisno qilganda, bilib olinadigan barcha narsalarni anglatadigan so‘zdir»
102
.  
Xayyom  mohiyatni  o‘sadigan  va  o‘smaydiganga  bo‘ladi.  O‘sadiganlar  o‘z  navbatida, 

Download 2,69 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   61   62   63   64   65   66   67   68   ...   290




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish