Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

hayvonot  olami  va  hayvonot  olami  emaslarga  bo‘linadi.  Hayvonot  olami  ikki  tusda  bo‘ladi: 
gapiruvchilar  va  gapirmaydiganlar. Bir  bo‘limni  boshqa  bilan  bog‘lovchi  ibtido  turdir.  Tur, 
o‘z  navbatida,  tuslarga,  tuslar  –  qismlarga  bo‘linadi;  Ayni  vaqtda  bu  qismlarning  har  birida 
umumiylik  ham,  xususiylik  ham  mavjud  bo‘ladi.  Alohida  olingan  jismlar,  shu  jumladan, 
inson ham – borliq natijasidir. Xayyom insonni tabiatga qarama-qarshi qo‘ymaydi, balki uni 
                                                 
4
4
 Қаранг:  С.Б. Морочник, Б.А. Розянерелад. Омар Хайям –поэт, мыслитель, ученый. Столинабад. 1957. 
127, 135-б. 
100
 Қаранг: А.П. Юшкевич. Омар Хайям и его алгебра.// В сб.:Труды института истории естествознания. –
М.,1978. 519-б.  
101
 «Уч саволга жавоблар…». А.П.Юшкевича. –М., 1961, 100-б. 
102
 Омар Хайям. Книга по требованию. //В кн.: С.Н.григорян. Из истории Средней Азии и Ирана VII-XII 
веков. 204-205-б. 

---

ijodiy  aqlga  ega  bo‘lgan,  borliqning  eng  mukammal  ko‘rinishi  sifatida  qaraydi.  Borliq 
to‘xtovsiz rivojlanish holatidir. U asta-sekinlik bilan tirik bo‘lmagan dunyo hodisalaridan, eng 
yuqori bo‘lgan inson darajasiga ko‘tariladi. Har bir doiraning aqliga ruh muvofiq keladi. Ruh 
–  bu  harakatlantiruvchi  kuch,  aql  esa  –  ishq  rag‘bati  va  qo‘zg‘otuvchisidir.  Bu  birlikdagi 
rahbar  kuch  aqldir,  ammo  ruh  aqldan  baland  ko‘tarilishga  intiladi.  Ruhning  aqlga  qarama-
qarshi  turishi  tufayli  doiralarda  rivojlanish  yuz  beradi.  Dunyo  moddiy  bo‘lib,  o‘zining 
qonunlariga  ega.  Borliq  –  boshi  va  oxiri  bo‘lmagan  doimiy  oqimdir.  Moddaning  bir  akldan 
ikkinchi  shakl  mavjudligiga,  bir  sifatiy  holatdan  boshqasiga  cheksiz  ravishda  aylanishi 
borliqning  tabiiy  holatidir.  Inson  baxtli  yashash  uchun  dunyoga  keladi.  Bu  baxtning  asosi 
tabiatdir,  ammo  uning  boyliklaridan  foydalanish  uchun  uni  o‘rganmoq  kerak.  Xayyom 
insonning ma'naviy xo‘rlik holatiga qarshi xayqiradi:  
Ka'bayu butxona qullik xonasi, 
Butxona zangi ham shum taronasi. 
Mehrobu kaliso, tasbehu salib – 
Barchasi qullikning bir nishonasi
103
. 
Umar Xayyom inson ijodiy faoliyatining g‘alabasi uchun, uning yer yuzidagi baxt-saodati 
uchun kurashdi. Uni quyidagi misralaridan bilib olish mumkin: 
Dunyoning tilagi, samari ham biz, 
Aql ko‘zin qorasi – javhari ham biz. 
To‘garak jahonni uzuk deb bilsak, 
Shaksiz uning ko‘zi – gavhari ham biz. 
 
Faqat ilm bilan balandmas odam, 
Ahdu vafo bilan baland – past odam. 
So‘zi bilan ishi bir kelsa agar 
Har narsadan baland, muqaddas odam. 
 
O‘lik – tirik ishin tuzatkuvchisen, 
Tarqoq koinotni kuzatkuvchisen, 
Yomon bo‘lsam hamki, sening bandangman, 
Men nima ham qilay? Yaratkuvchi – Sen. 
 
Falakka hukm etgan Tangriday bo‘lsam, 
Falakni qilardim o‘rtadan barham. 
Yangidan shunday bir falak tuzardim, 
Yaxshilar tilakka yetardi ul dam. 
 
 
 
 
 
 
(forschadan Shoislom Shomuhamedov tarjimasi). 
O‘zining  ruboiylarida  u  sharob  haqida  ko‘p  yozadi,  ammo  sharob  shodlik  uchun  emas, 
balki o‘zining ichki tuyg‘ulari va uni o‘ylatgan xayollarni tarqatish uchun safarbar qilingan. 
Shuni  nazarda  tutish  kerakki,  Qur'on  sharob  ichishni  mann  etadi  va  shuning  o‘zidan  kelib 
chiqib,  she'rlarda  sharobga  murojaat  etish  bid'at  hisoblanadi.  Shuning  uchun  D.Darmsteter 
quyidagilarni  yozganda  haq  edi:  «Xabari  yo‘q  odam  dastlab  fors  she'riyatida  sharobning 
qanchalik  o‘rin  tutganini  ko‘rib,  xayron  bo‘lib,  hatto  biroz  uyalib  ham  qoladi.  Ammo  unda 
bizdagi ziyofatlarda quylanadigan ashulalar bilan hyech qanday umumiylik yo‘q … Ichuvchi 
shoir uchun – ozod inson ramzidir»
104
.  
Bundan keyingi Markaziy Osiyo va Eron xalqlarining falsafiy va ijtimoiy-siyosiy fikrlari 
taraqqiyoti  mo‘g‘ul  bosqinchiligi  natijasida  to‘xtab  qoldi.  Markaziy  Osiyo  va  Erondagi 
mashhur kutubxonalar (Marv, Buxoro, Balx, Samarqand, Bag‘dod, Rey va boshqalar) xarob 
                                                 
103
 Умар Хайѐм. Рубоийлар. Т.: «Радуга». 1985. 53-б. Шоислом Шомуҳамедов таржимаси. 
104
 Д.Дармстетер. Происхожденипе персидской поэзии. –М., 1925. 61-б. 

---

qilindi. Xuddi shu mo‘g‘ullar hukmronligi ilmiy, falsafiy va ijtimoiy-siyosiy fikrlar markazini 
Markaziy Osiyo va Erondan Arab xalifaligining g‘arbiy qismi bo‘lgan musulmon Ispaniyasi 
va Shimoliy Afrika shaharlariga ko‘chishiga sabab bo‘ldiki, u yerlarda uning gullab-yashnashi 
uchun qulayroq iqtisodiy va siyosiy sharoitlar mavjud edi. 
Tasavvuf islom olamidagi xalqlarning ijtimoiy-falsafiy, madaniy-ma'naviy hayotida keng 
tarqalgan,  eng  murakab  hamda  o‘zaro  ziddiyatlarga  to‘la  g‘oyaviy  oqimlardan  biri  sanalib, 
paydo  bo‘lishining  birinchi  asrlarida  (IX-X)  bid'at  ta'limotlar  qatoriga  qo‘yilgan,  uning 
targ‘ibotchi va tashviqotchilari beayov quvg‘in etilgan, ba'zilari shafqatsiz qatl etilgan. 
Ko‘pchilik mualliflarning fikricha, tasavvuf, arabcha «suf» so‘zidan sufiy so‘zi yasalgan.