demokratik institutlarga ega bo‘lgan mamlakatlarda davlat va alohida individ sud jarayonida
teng tomonlar sifatida qatnashish imkoniyatiga ega bo‘ldilar.
Umumlashtirilgan shaklda makro va mikro-narslaarning o‘zaro tengligi, kichik
narsalarning cheksizligi, muqobil tomonlarni bir-biriga qarama-qarshi qo‘yish nisbiy ekanligi
haqidagi fikrlarni, masalan, Qadimgi Xitoy falsafasida xususan, Chjuan –szы (mil.av. 369-
286 yillar), Xuey Shi (mil.av. 350-260 yillar), Gunsun Lun (mil.ava. 284-259 yillar)
qarashlarida uchratish mumkin. Xususan, «Chjuanszы» da quyidagi sentensiya keltiriladi:
«Osmonostidagi buyuklik – kuz momig‘ining uchi; eng kichik zarra – Ulkan tog‘».
433
XX asr
o‘zi uchun umuminsoniy manfaatlar bilan birga
alohida inson manfaatlarini ham kashf etdi.
Bu qarama-qarshiliklar («umumiylik» va «alohidalik») aslida o‘zaro dialektik birlikda
mavjud: inson manfaatlari va huquqlari poymol etilgan jamiyat o‘zining barcha
imkoniyatlarini to‘la namoyon qila olmaydi, chunki umuminsoniy qadriyatlar, Insonda
insoniylikning ustivorligidan, alohidaning umumlashgan holatidan boshqa narsa emas.
Mikrokoinot olami makrokoinot olamiga ayniy holda anglana boshlanadi. Umumlashtirilgan
majoziy shaklda bu g‘oya Dostoevskiy tomonidan shunday bayon etilgan: hyech bir ijtimoiy
inqilob qadr-qimmatga ega emas, hyech qanday yorqin kelajakni oqlash mumkin emas, agar
uning oqibatida bolaning bir donagina ko‘z yoshi ham tukilsa. Jamiyat tomonidan amalga
oshiriladigan insoniy o‘lcham dasturlarining ommaviylashuvi – insoniyatni sifat jihatdan
yangi davrga –
global gumanizm davri
434
ga qadam qo‘yganligidan dalolar beradi.
Hozirgi davrda shakllanayotgan madaniy borliq usuli ijtimoiy va tabiiy jarayonlarda
insoniy o‘lchovning oshib borishi bilan xarakterlanadi. Shuning uchun ham bugun olimlar
xalqaro, davlat va ijtimoiy, shuningdek, iqtisodiy ekologik, siyosiy va boshqa barcha
dasturlarning asosi va so‘nggi maqsadini
inson tashkil etgan antropogen sivilizatsiyaning
texnogen sivilizatsiya o‘rnini egallashi haqida fikr yuritishlari bejiz emas. Shu munosabat
bilan ilgari ishlab chiqarish, fan va texnikaning sinonimi bo‘lgan taraqqiyot tushunchasi endi
insonparvarlik mazmuni bilan to‘ldirilib bormoqda. O‘tgan asrning 70-yillaridayoq Rim
klubining Prezidenti A.Pechchei «Faqat inson manfaatlariga mos keladigan va uning ijtimoiy
moslashuv qobiliyati doirasidagi taraqqiyot va shunday o‘zgarishlargina mavjud bo‘lish va
rag‘batlantirilish huquqiga ega»
435
, -deb yozgan edi.
XX asrda ilk bor keng miqyosda katta doiralarda (avval alohida nazariyotchilar darajasida,
keyinchalik esa siyosatchilar, siyosiy va ijtimoiy tashkilotlar, ommaviy siyosiy ong
darajasida) hozirgi zamon sivilizatsiyasining ilgarilanma rivojida
insonning o‘rni va
ahamiyati anglana boshlandi. Bu demokratik institutlarning jadal rivojida (insonning ijtimoiy
jarayonlarni boshqarishga qo‘shilganligida), ekologik harakatlar va dasturlarda (yashash
muhiti va insonning omon qolishi uchun kurash), inson tafakkurining globallashuvi (inson
taqdiri uchun individual va umumiy mas'uliyatning oshib borishi) da o‘z ifodasini topmoqda.
Jamiyatning insonga bo‘lgan munosabati keskin o‘zgarmoqda. Inson
shaxs sifatida va o‘z
mohiyatining yaxlit holida hozirgi zamondagi ijtimoiy nazariyalar, fuqarolik qonunchiligi va
siyosiy dasturlarda tobora ko‘proq yangicha dunyoqarash mo‘ljallarining asosini, istiqboldagi
antropogen sivilizatsiyaning sharti va maqsadlarini tashkil etmoqda.
Hozirgi davr, ayniqsa XX asr oxiri – XXI asrning boshlari jahon hamjamiyati hayotidagi
Do'stlaringiz bilan baham: