Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

5-§. Jamiyatning ma'naviy sohasi 
  
Jamiyatning  ma'naviy  sohasi  ko‘pincha  madaniyat  bilan  tenglashtiriladi.  Bunday 
tenglashtirish  unchalik  to‘g‘ri  emas,  chunki  madaniyat  faqatgina  ma'naviy  bo‘lmasdan 
moddiy  xususiyatga  ham  egadir.  Buning  ustiga,  madaniyat  integral  xususiyatga  ega  bo‘lib, 
jamiyatning  hamma  tomonlari  (iqtisodiyot  sohasi  iqtisodiy  va  moddiy  madaniyatni,  siyosat 
sohasi  siyosiy  madaniyatni  o‘z  ichiga  oladi  va  boshqalar)ga  kirib  boradi.  Moddiylik  va 
ma'naviylik bir-biriga qarama-qarshi tomonlar (antitez) bo‘lmasdan, ular bir-birga o‘zaro ta'sir 
qiluvchi  va  o‘zaro  bir-birini  to‘ldiruvchi  ijtimoiy  rivojlanish  omillaridir.  U  yoki  bu  xalq 
ma'naviyatining shakllanishi, shu xalqning  yashaydigan tabiiy-iqlimiy sharoitlari, ularning u 
yoki bu darajada rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlari bilan belgilanadi. 
Ma'naviyat ijtimoiy hodisa va ilmiy tushuncha sifatida o‘zga xos ko‘plab xususiyatga ega 
bo‘lib, mustaqil ob'ekt sifatida falsafiy tahlil qilishni talab etadi.  Barcha davrlarda yashagan 
mutafakkirlar  «ruh»,  «ma'naviyat»,  «ma'naviylik»  kabi  tushunchalar  to‘g‘risida  bosh 
qotirganlar.  Qadimgi  Sharq  (Xitoy,  Hindiston,  Vavilon,  Misr  va  boshqalar),  so‘ngra  antik 
davr va o‘rta asrda yashagan mutafakkirlar ma'naviylik muammosiga katta e'tibor qaratganlar. 
Gilgamesh  to‘g‘risidagi  Shumer  eposi,  hind  Vedalari  va  Upanishadlari,  Konfutsiy,  Avesto 
ta'limotlari,  Aflotun,  Arastu,  Forobiy,  Beruniy,  Ibn  Sino,  A.Navoiy  va  boshqa 
mutafakkirlarning  asarlari  bu  masalaga  qiziqish  kuchli  bo‘lganligi,  ma'naviyat  inson 
rivojlanishining  eng  cho‘qqisi  ekanligi  va  u  doimo  ilmiy-falsafiy  qiziqish  uyg‘otganligini 
ko‘rsatadi. 
Yangi davrga kelib, bu muammoga qiziqish yanada kuchaydi, bu qiziqish o‘sha davrlarda 
yuz bergan ilmiy-intellektual inqilob bilan, ko‘p narsalarga nisbatan qarashlarning o‘zgarishi 
bilan  bog‘liq  edi.  Fan  va  texnika  qanchalik  darajada  rivojlansa,  ma'naviyat  to‘g‘risidagi 
masalaga  shunchalik  e'tibor  kuchayib,  ilmiy-texnik  rivojlanishning  ma'naviy  mohiyati 
to‘g‘risidagi  masala  tez-tez  yuzaga  chiqib  turdi.  Ma'naviylik  va  onglilik,  ma'naviylik  va  
intellektuallik  tushunchalarining  ma'nolarini  bir-biri  bilan  aralashtirib  yuborish  holatlari  tez-
tez yuz berib turdi. Shuni ta'kidlash kerakki, o‘zining  ma'nosiga va hajmiga ko‘ra ma'naviy 
soha  ratsional  (aqllilik)  sohasiga  qaraganda  kengroqdir.  Ma'naviylikning  shakllanishidagi 
asosiy  narsa  bilim  olishgina  emas,  balki  bilim  olishning  ma'nosi  va  maqsadidir. Ma'naviylik 
maqsadlar,  mohiyatlar  va  qadriyatlar  ierarxiyasining  indikatori  bo‘lib  xizmat  qiladi.  U 
individni o‘rab turgan voqyelikni ma'naviy jihatdan yuksak darajada o‘rganishini aks ettiradi. 
Shuni aytish kerakki, ma'naviyat dunyoviy va diniy bo‘lishi mumkin.  Lekin ma'naviyatni 
faqat dinga bog‘lash ham mumkin emas. Hatto o‘rta asrlarda, din hukmron bo‘lgan davrlarda 
ham ilg‘or fikrga ega bo‘lgan mutafakkirlar ma'naviyatni diniylikdan farq qilishini va undan 
kengroq  ma'noga  ega  ekanligini  qo‘rqmasdan  ta'kidlaganlar.  Masalan,  Ibn  Sino  o‘zining 
buyuk asari «Donishnoma»da ma'naviylikni substansiya (moddiy substansiya bilan birga)ning 
ko‘rinishlaridan  biri,  deb  ta'riflaydi.  O‘rta  asr  mutafakkirlarini  ateistlar  deb  atash  mumkin 
emas.  Lekin  ular  ma'naviyatni  diniylikdan  keng  mazmunga  ega  deb  o‘ylaganlari  haqiqat. 
Ma'naviylik  va  diniylik  tushunchalarini  ajratish  tendensiyasi  markaziy  osiyolik 
ma'rifatparvarlar ijodida keyinroq paydo bo‘ldi. Markaziy Osiyo mutafakkirlari din va uning 

---

qadriyatlariga  o‘z  e'tiborlarini  qaratish  bilan  birga,  ular  davr  uchun  sof  diniylikdan  tashqari 
universallik (umumiylik) ham zarurligini tushunib yetdilar. 
Zamonaviy jamiyat nafaqat texnologiya va iqtisodiyot, balki yuksak darajaga ega bo‘lgan  
ma'naviylikdan ham iboratdir.  Ma'naviy soha – bu ma'naviy ishlab chiqarish (keng ma'noda