Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

4-§. Axloq falsafasi 
 
 Har bir olingan shaxs va jamiyat qadriyatlari tizimida axloы muhim o‘rin tutadi. Ijtimoiy 
falsafada  axloq  ijtimoiy  ongning  shunday  shakli  sifatida  tushuniladiki,  unda  ayrim  olingan 
kishilar,  ijtimoiy  guruhlar  va  umuman  jamiyatning  axloqiy  tasavvurlari,  odamlar  xatti-
harakatining me'yorlari va baholanishi o‘z ifodasini topadi. 
Axloq  mohiyatini  tushunishda  ushbu  tushunchaga  ma'no  jihatdan  yaqin  bo‘lgan,  ammo 
ba'zi  belgilari  bilan  farqlanadigan  –  «odob»  va  «etika»  tushunchalarining  nisbatini  aniqlash 
juda muhimdir. Agar axloq tushunchasi ostida ko‘pincha ijtimoiy ong shakli (ya'ni anglangan 
me'yorlar  va  qoidalar)  anglashilsa,  odob  xushxulqlik  me'yorlar  va  qoidalar  amal  qilishining 
                                                 
391
 Иқтибос: Рахманкулов Х.Р.Рахманов А.Р. Права человека: история и сорвеменность. –Т., 1998. 25-б.  
392
 Ѝша жойда. 26-б. 
393
 Крапивенский С.Э. кѝрсатилган асар. 240-бет; қаранг: Социальная философия. –М., 1995,  118-б. 

---

jonli sohasini o‘zida mujassam ettiradi. Boshqacha so‘z bilan aytganda, odob doirasi kishilar 
orasidagi o‘zaro munosabatda ularning voqyey hayotdagi aloqalarini tashkil etadi. Etika deb 
shunday  falsafiy  sohani  aytishadiki,  u  inson  faoliyatining,  odobi  va  axloqiy  me'yorlarini 
o‘rganadi.  
«Axloq»,  «odob»  va  «etika»  tushunchalarining  farqi  yetarli  darajada  oshkordir.  Ammo 
kundalik  hayotda,  har  kungi  aloqalarda  mazkur  tushunchalar  ko‘pincha  sinonimlar  sifatida 
qo‘llaniladi.  Masalan,  birgina  xatti-harakatni  «axloqsizlik»,  «badxulqlik»,  «adabsizlik»  deb 
aytish mumkin. 
Axloq, odob, etika haqidagi falsafiy tasavvurlarning tarixiy taraqqiyotida juda ham xilma-
xil nazariy va uslubiy yondoshishlarni topish mumkin. 
 Axloq  eng  qadimgi  ijtimoiy  hodisalardan  biridir.  Uzoq  vaqtlar  davomida  u  jamiyatda 
yagona tartibga solib turuvchilik vazifasini bajarib keldi. 
Axloq  qaysi  vaqtda  shakllanganligi  haqida  turli  tuman  nuqtai  nazarlar  mavjud.  Nima 
bo‘lganda  ham,  u  ibtidoiy  jamiyatdayoq  paydo  bo‘lgan.  Axloq  shu  vaqtda  paydo  bo‘ldiki, 
unda  inson  nima  bor-u,  nima  bo‘lishi  kerakligini  farqiga  borgan  edi.  Eng  qadimgi 
zamonlardan  boshlab  barcha  falsafiy  ta'limotlar  ko‘proq  yoki  ozroq  darajada  tartibga 
keltirilgan axloqiy qarashlar tizimini albatta o‘zida mujassamlashtirgan edi. 
Axloq va odob haqidagi ta'limot Sharq falsafasining ko‘pchilik maktab va yo‘nalishlarida 
muhim  o‘rin  tutadi.  Masalan,  Zardushtiylik  o‘zida  shunday  axloqiy  talablarni 
mujassamlashtirganki, unga binoan kishilar bir-birlari bilan tinchlik va osoyishitalikda ahllik 
bilan  yashashlari,  o‘z  yaqinlariga  xayrixohlik  kursatishlari,  zaruriyat  va  xavfli  vaziyatlarda 
bir-birlariga 
yordam  berishlari,  yomonlik,  shafqatsizlik,  mag‘rurlik,  zo‘ravonlik, 
o‘zboshimchalik,  hasad  va  tuhmatga  qarshi  kurash  olib  borishlari,  g‘azab  va  hokazolarga 
berilmasliklari lozim bo‘lgan. 
Axloq  masalalariga  xitoy  va  hind  falsafasida  ham  katta  e'tibor  qaratilgan.  Masalan, 
konfutsiychilikda  axloqiy  qoidalar,  me'yorlar  va  boshqarishni  tartibga  solib  turishga  asosiy 
e'tibor qaratilgan. Qat'iy axloqiy talab manbalari quyidagi so‘zlarda o‘z ifodasini topgan: «har 
bir kishini o‘zingni hurmat qilgandek, hurmat qil, o‘zingga nimani ravo ko‘rishni xohlasang, 
boshqalarga ham shuni ravo ko‘rki, ular ham bizga shunday munosabatda bo‘lsinlar, bundan 
yuksakroq hyech narsa yo‘q» (Konfutsiy).  
Vedalar  falsafasi  nuqtai nazaricha, eng muhim narsa  –  bu ezgu ishlar,  to‘g‘ri xulq-atvor, 
kamtarona  hayot  tarzidir.  Faqat  shundagina  yuksak  axloqli  kishi  o‘zining  karmasini 
o‘zgartirishi  mumkin.  Buddaviylik  insonning  bosh  maqsadini  azob-uqubatdan  qutilish  deb 
e'lon  qildi,  bunga  esa,  shundagina  erishish  mumkinki,  agar  to‘g‘ri  xatti-harakatni,  to‘g‘ri 
gapirishni,  to‘g‘ri  hayot  kechirishni  va  hokazolarni  o‘z  ichiga  olgan  «to‘g‘ri  yo‘l»dan 
og‘ishmay  borilsa.  Ana  shu  hind  axloqiy  falsafiy  an'anasini  bilish  orqaligina  buyuk 
mutafakkir M.Gandining quyidagi so‘zlarini tushunish mumkin: «qachon harakat qilishni va 
qachon  xatti-harakatlardan  tiyilib  turishni  bilmoq  lozim.  bunday  sharoiitlarda  harakat  va 
faoliyatsizlik bir-biriga qardosh bo‘lib, bir-biriga hyech ham qarama-qarshi turmaydi». 
Suqrot,  Aflotun,  Arastu,  Epikur,  Mark  Avreliy,  Seneka  va  boshqa  qadimgi  dunyo 
mutafakkirlari axloq falsafasi rivojiga muhim hissa qo‘shdilar. Suqrot fikrcha, axloq asosini u 
yoki  bu  axloqiy  ko‘rsatmalarga  tashqi  tomondan  rioya  etish  emas,  balki  ularning  zarurligini 
tushunish tashkil etadi. Chuqur bilimlarga ega bo‘lish va o‘z-o‘zini  bilish insonga xushxulq 
bo‘lish imkoniyatini beradi. Ana shu yerdan Suqrot shiorining manbasi kelib chiqadi: «O‘z-
o‘zingni bil». 
Aflotun  va  Arastu  axloq  falsafasining  muhim  tarkibiy  qismi  bo‘lgan  baxt-saodat  va 
ezgulik haqidagi ta'limotni ishlab chiqdilar. Aflotun falsafasiga ezgulik kishilik dunyosida o‘z 
xususiyatini  ezgulik  tushunchasiga  nisbatan  oliyroq  bo‘lgan,  g‘oyalar  dunyosidan  orzudagi 
mohiyatlar  ihromining cho‘qqisida turgan baxt-saodat g‘oyasidan  cho‘michlab oladi. Arastu 
esa ezgulikni insonning o‘z ruhiga xos bulgan xususiyat sifatida qarab chiqadi. Ezguliklarni 

---

tabaqalashtirishda Aflotun eng yuksak o‘rinni adolatga ajratadi: «Adolat – bu ulug‘ ruhlarning 
ezguligidir»,  «jasorat  va  kamtarinlikdan  uchinchi  ezgulik  bo‘lgan  adolat  kelib  chiqishi 
mumkin». 
Epikur  ajoyib  axloqiy-falsafiy  ta'limot  yaratdi.  Bu  ta'limotda  bosh  o‘rinni  inson  baxt-
saodati  mavzusi  egallaydi.  Epikur  inson  baxt-saodatning  asosi  sifatida  huzur  va  lazzatni 
asoslashga  qaratilgan  «gedonizm»  nazariyasining  ijodkoridir.  Bunda  huzur  va  lazzatlanish 
biologik ehtiyojlarini va havaslarni qondirishdangina iborat emas. Faylasuf doimo qayd etgan 
ediki, agar inson oqilona, axloqan va adolatkorona yashamasa, u baxtli bo‘lishi mumkin emas. 
Axloq  falsafasi  tarixida  muhim  o‘rinni  Musulmon  sharqi  mutafakkirlarining  g‘oyalari 
tashkil  qiladi.  Forobiy  uchun  axloq  –  bu  insonning  jamiyat  a'zosi  sifatidagi  axloqiy  xatti-
harakatlari to‘g‘risidagi bilimdir. Axloq, odoblik jamiyatni takomillashtirish va baxt-saodatga 
erishish,  ravnaq  va  umumiy  ezgulikka  erishish  garovidir.  Beruniy  adolatni  bosh  ezgulik 
hisoblab,  qayd  etgan  ediki,  «tenglik  joriy  etilgan  joyda  ochko‘z  hissiyotlar  va  g‘am-alam 
barham  topadi»
394
.  Sharqning  axloqiy-falsafiy  ta'limotida  muhim  o‘rinni  Yusuf  Xos 
Xojibning «Qutadg‘u bilig» asari egallaydiki, u turkiy tilda o‘rta asrlarda yaratilgan eng yirik 
dunyoviy  adabiyot  yodgorliklaridan  biridir.  U  axloqiy-tarbiyaviy,  ya'ni  axloqiy  nasihatlar 
xususiyatiga ega. Kitobning o‘zini nomini «Baxt-saodatga eltuvchi bilim» deb tarjima qilish 
mumkin.  Asosiy  diqqat-e'tiborni  Yusuf    inson  ma'naviy  kamolotiga  qaratadi.  U  qayd  etgan 
edi: «Kimning xatti-harakati yaxshi va fe'lu-xuyi to‘g‘ri bo‘lsa, u o‘z maqsadiga erishadi va 
unga baxt-saodat kulib boqadi»
395
. 
Jahon  axloq  falsafasidagi  haqiqiy  burilish  yevropada  Uyg‘onish  davrida  yuz  berdi. 
«Uyg‘onish  davri  falsafasi  axloqiy  me'yorlarning  paydo  bo‘lishi  masalasini  kun  tartibiga 
qo‘ydi.  Shuning  uchun  birinchi  o‘ringa  ilgarigidek,  ezgulik  nima  degan  masala  emas,  balki 
boshqasi, axloqiylikning o‘zi nima va u qanday maqsadlarga xizmat qiladi, degan muammo 
qo‘yiladi»
396
.  Ko‘pchilik  mutafakkirlar  bu  masalalarga  o‘z  javoblarini  berishga  harakat 
qildilar.  P.Beyl  (1647-1706)  fikricha,  axloq  asosida  tabiiylik  yotadi:  «aql  qoidalariga 
asoslangan  va  insonning  yaxshilikka  bo‘lgan  tabiiy  ishtiyoqidan  kelib  chiqadigan  axloqdan 
boshqa, axloq yo‘qdir». B.Paskal (1623-1662) axloq asoslarini inson tafakkuridan qidirishni 
tavsiya etadi: «Bizning barcha obro‘-e'tiborimiz shundaki, biz fikrlashga qodirmiz. Shunday 
ekan,  to‘g‘ri  fikrlashga  harakat  qilishimiz  kerak:  axloq  asosi  esa  ana  shundadir».  Bu  yerda 
yana bir muhim jihat shundaki, ko‘pchilik mutafakkirlar axloqni siyosatdan ajratishga bo‘lgan 
urinishni zarurli ekanligini tushundilar: «Dunyoda qachonlardir  yo‘l qo‘yilgan  eng holakatli 
xato – bu siyosiy fanlarni axloqiy fanlardan ajratishdir».(P.Shelli), «Siyosatda yaxshi bo‘lgan 
narsa, axloqda yomon bo‘la olmaydi» (I.Bentam). 
Axloq  falsafasi  haqidagi  asosiy  ta'limot  I.  Kantning  ijodiy  merosi,  ayniqsa  uning  «Sof 
aqlni  tanqidi»,  «Amaliy  aqlning  tanqidi»  kabi  asarlaridir.  O‘lmas  falsafiy  hikmatlarga 
aylangan  ko‘plab  o‘z  ifodasini  topgan  fikrlar  aynan  Kantga  taalluqlidir:  «Shunday  qilginki, 
sening  shaxsiy  xatti-harakating  boshqalar  fe'lu  atvori  uchun  qoidaga  aylansin»,  «Axloq  biz 
o‘zimizni baxtli hisoblashimiz lozimligi haqidagi ta'limot emas, balki, biz qanday qilib baxt-
saodatga loyiq bo‘lishimiz to‘g‘risidagi ta'limotdir», «Axloq ishonch falsafasidir». 
Kant  uchun  har  bir  alohida  olingan  ozod  inson,  kimlardir  tomonidan  o‘rnatilgan 
me'yorlarga  ko‘r-ko‘rona  ergashuvchi,  oddiygina  axloq  ob'ekti  emas.  Inson  –  axloq  sub'ekti 
bo‘lib, tanlash erkinligiga, axloqiy kamolotga, xulq-otvordan xohlaganini qabul qilishga qodir 
bo‘lgan zotdir. Ammo ozodlik hamma vaqt burch hissi bilan qo‘shib olib borilishi lozim. 
 XIX-XX    asrlardagi  falsafiy  ta'limotlardan  axloqiy  muammolarga  eng  ko‘p  e'tibor 
qaratganlar  personalizm,  «hayot  falsafasi»,  ekzistensializm  va  boshqalar  edi.  Personalizm 
nuqtai  nazaricha,  shaxslarning  o‘z-o‘zlarini  axloqiy  kamolot  sari  yo‘llashi  to‘la  ijtimoiy 
                                                 
394
 Беруни. Собрание сочинений.  96-б. 
395
 Юсуф Хос Хожиб. Кутадғу билиг. –Т., 1972.  867-б. 
396
 Вундт В. Введение в философию. –М., 1998. 329-б. 

---

uyg‘unlikka  olib  kelishi  mumkin.  Nemis  personalizmi  asoschilaridan  biri  M.Sheler  (1874-
1928) fikricha, insonda ikki bir-biriga qarshi bo‘lgan ibtidoning kurashi: axloqiylik va «hayot 
kuchi» yuz beradi. Inson birinchisiga yoki ikkinchisiga intilishi mumkin. Muammo shundaki, 
inson qanchalik axloqiy, ma'naviy jihatdan boy bo‘lsa, u shunchalik «hayotiy kuch» jihatidan 
zaif bo‘ladi. 
F.Nitsshe «hayot falsafasi» ning eng yorqin vakillaridan biridir. Shelerdan farqli o‘laroq, u 
o‘zining  butun  kuchi  va  oshkoraligi  bilan  «hayot  kuchi»  (vitalizm)ni  targ‘ib  qilib, ma'naviy 
qadriyatlar va axloqsizlikka mensimaslik bilan qaraydi. 
Ekzistensializm  ta'limoti  amalan  butunlay  axloqiy  muammoga  bag‘ishlangan.  Bu  ushbu 
falsafiy yo‘nalishning kelib chiqish davri bilan bog‘liqdir: birinchi jahon urushining oxiri va 
ikkinchi  jahon  urushining  arafasi.  Insoniyatning  barcha  muammolarining  keskinlashuvi 
(ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va hokazo) axloqiy masalalarda o‘z ifodasini topmasdan iloji yo‘q 
edi. Ekzistensializm o‘z manbasini shu yerdan olib, hayot ma'nosi, vino, xavfxatar, haqiqat, 
adolat,  bema'nilik,  isyon,  ozodlik  va  boshqa  shu  kabi  muammolarga  katta  qiziqish  bilan 
yondashadi.  Ekzistensializmda  axloqiy  tanlash  muammosi  haqiqatan  ham  har  tomonlama 
xususiyat kasb etdi. Yirik fransuz ekzistensialisti J.P.Sartr (1905-1980) yozgan edi: «Mavjud 
bo‘lish uchun inson biror narsani tanlashi lozim, ichki tomondan ham, tashqaridan ham unga 
biror  narsa  kelmaydiki,  uning  uchun  uni  qabul  qilishgina  qolgan  bo‘lsin.  Inson  butunlay  va 
qaytarilmas  darajada  shunga  mustahaq  etilganki,  u  o‘z  mavjudligini  eng  mayda  juz'iy 
qismlarigacha juda ham zaruriy tarzda o‘zi yaratishi kerak». 
XX-XXI asrlar orasi faqat siyosiy, bilish va boshqa jihatlardangina emas, balki ma'naviy-
axloqiy  muammolardagi  yangi  yo‘nalish  va  yondoshishlarning  shakllanishi  jihatidan  ham 
haqiqatan burilish nuqtasi bo‘ldi. Jumladan, biologik axloq, tabiat axloqi, ekologik axloq va 
shu kabi yo‘nalishlar shakllandi. Shunday qilib, axloqiy mas'uliyat doirasining kengayishi yuz 
berdi.  Masalan,  biologik  axloq  ta'limotining  asoschilaridan  biri  bo‘lgan  ingliz  faylasufm 
R.Atfild hyech bir istesnosiz barcha yirik mavjudotlarni axloqiy maqomga ega qilib qo‘yadi. 
«er yuzi axloqi» ta'limotining asoschilaridan biri O.Leopold undan ham o‘zib ketadiki, uning 
fikricha,  faqat  biologik  ob'ektlargina  emas,  balki  ekologik    tizimlar  ham,  biosfera,  yer  yuzi 
ham yo‘laligicha axloqiy maqomga egadirlar. 
Axloq  falsafasida  yangi  yo‘nalishlarning  shakllanishi,  hali  unda  an'anaviy  ma'naviy-
axloqiy muammolarga qiziqishning barham topishi ma'nosini anglatmaydi. Ezgulik va illatlar, 
hayot  va  o‘lim,  yaxshilik  va  yomonlik,  to‘g‘rilik  va  egrilik,  ulug‘vorlik  va  pastkashlik, 
altruizm va xudbinlik – bu va boshqa ko‘plab masalalar asrlar davomida insoniyatning eng asl 
aql egalarini, faqatgina faylasuflarnigina emas, doim qiziqtirib kelgan.  
Mustaqil  O‘zbekistonning  milliy  g‘oyasini  shakllanishi  va  rivoji  do‘stlik,  xayrixohlik, 
mehr-shafqat, mehnatsevarlik, poklik, kattalarga hurmat, bag‘ri kenglik, ma'rifatparvarlik kabi 
axloqiy  qadriyatlar  bilan  bog‘liqdir
397
.  Jamiyatning  haqiqiy  gullab-yashnashi,  taraqqiyoti 
faqat  shundagina  mumkinki,  agarda  unda  ma'naviy-axloqiy  asos  mustahkam  o‘rnatilgan 
bo‘lsa. 
Ushbu  paragrafni  A.  Eynshteyning  so‘zlarini  keltirish  bilan  tugallash  maqsadga 
muvofiqdir: «Oxir oqibatda insoniy qadriyatlarning barchasini asosida axloqiylik yotadi».