Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida



Download 2,69 Mb.
Pdf ko'rish
bet190/290
Sana30.12.2021
Hajmi2,69 Mb.
#94908
1   ...   186   187   188   189   190   191   192   193   ...   290
Bog'liq
falsafa

Shaxs va jamiyat 


Faollik va doimiy kamolotga intilish bilan bir qatorda shaxsning muhim xususiyatlaridan 
biri  uning  erkinligidir.  Erkinlikning  yo‘qligi  turli  ko‘rinishlarda  namoyon  bo‘lishi  mumkin: 
qullik,  krepostnoylik,  qamoq,  ma'naviy  qullik  va  hokazo.  Erkinlikning  yo‘qligi  shaxsiy 
mas'uliyatning  yo‘qligini  anglatadiki,  u  siz  shaxs  haqida  so‘z  ham  yuritish  mumkin  emas. 
Bunda  shuni  esda  tutish  kerakki,  erkinlik  bu  anarxiya  emas,  zero  «jamiyatda  yashab  undan 
ozod bo‘lish mumkin emas». 
Erkinlik va mas'uliyat ikkita o‘zaro dialektik bog‘langan qarama-qarshilikni tashkil etadi. 
Inson o‘zining ijtimoiy majburiyatlarini, jamiyat oldidagi burchini, o‘z mas'uliyatini tabiiy 
bir  hol,  o‘z  erkinligi  va  ijtimoiy  faolligining  uzviy  bir  qismi  sifatida  qabul  qilgandagina 
chinakam shaxsga aylanadi. 
Insonning  hayotiy  faolligi  uning  shaxsining  shakllanishining  asosiy  omili  sifatida 
namoyon bo‘ladi. Mazkur jarayon davomida faqat tabiiy va ijtimoiy dunyoga moslashish yuz 
berib  qolmasdan  balki  inson  uni  o‘z  xohishiga  mos  ravishda  o‘zgartiradi.  Bunda  chinakam 
insoniy, shaxsiy, ijtimoiy taqozo etilgan olam shakllantiriladi. Jamiyatning o‘zi, uning tizimi 
va  tuzilishi,  undagi  munosabatlarni  tashkil  etuvchi  unsurlar  -  bularning  hammasi  shaxsning 
bunyodkorlik faoliyatining, uning dunyoni o‘zgartiruvchi ijodiy faoliyatining natijasi. 
Ushbu o‘zgarish jarayoni cheksizdir, chunki faoliyat, faollik inson shaxsining mohiyatini 
tashkil  etuvchi  kuchlarning  namoyon  bo‘lishi,  ochilishi  va  rivojlanishi  demakdir.  Dunyoni 
o‘zgartirar  ekan,  faol  shaxs  ayni  paytda  o‘z  qobiliyatlari,  mahorati,  ko‘nikma  va  bilimlarini 
uzluksiz  ravishda  takomillashtirib  borgan  holda  o‘z-o‘zini  yaratadi.  Faol  hayoti  va  ishi 
davomida shaxs doimiy ravishda sotsium ichidagi o‘z aloqalarini kengaytiradi. Bunda insoniy 
ehtiyojlar  doirasi  kengayib  boradi  va  shu  bilan  bir  paytda  mazkur  ehtiyojlarni  qondirish 
vositalarining sifat va son jihatdan o‘sishi yuz beradi. 
Individ  ijtimoiy  fazilatlar  va  sifatlar  majmuasini  kasb  etish  butun  insoniy    sivilizatsiya, 
jamiyatning  butun  tarixi  tomonidan  to‘plangan  tajribani  uzluksiz  va  har  tomonlama 
o‘zlashtirish orqali shaxsga aylanadi. 
Shaxsning jamiyatdagi o‘rni va rolini Kantning quyidagi so‘zlari bilan tavsiflash mumkin: 
«Inson  faqat  vosita  sifatida  emas,  balki  maqsad  sifatida  ham  o‘z-o‘zicha  mavjud  bo‘ladi..., 
o‘zining barcha xatti-harakatlarida u maqsad sifatida ham qaralishi zarur».
343 
Inson shaxsi – sotsium  markazi. Jamiyatning rivojlanish tarixi shaxsning, ayrim olingan 
insonning o‘rni va ahamiyatining oshib borishi bilan uzviy bog‘liqdir. 
 
                                                 
343
 Кант И. Соч. Т.Н.Ч 1. М., 1965. 269-б. 


X Bo‘lim. JAMIYaT FALSAFASI 
 
1-bob. TABIAT VA JAMIYaT 
 
1-§. Tabiat va uning jamiyat taraqqiyotidagi roli 
 
  «Tabiat»  tushunchasini  an'anaviy  ravishda  keng  va  tor    ma'noda  talqin  etish  mumkin. 
Birinchi holda bu tushuncha bizni o‘rab turgan jamiki borliqni, butun dunyoni uning barcha 
voqyea  va  hodisalari  bilan:  «cheksiz  o‘zgarmas  materik  bo‘laklardan  tortib  kosmik  tizim  va 
hayvonot olami hamda ijtimoiy hayotni» o‘ziga qamrab oladi. Albatta,  bunday tushunishda 
jamiyat  va  tabiatni  bir-biriga  qarama-qarshi  qo‘yish  mantiqan  noto‘g‘ri.  Agar  tabiat  barcha 
borliqni, voqyelikni o‘ziga qamrab olsa, unda inson ham, jamiyat ham tabiatning bir bo‘lagi 
hisoblanadi. 
Agar biz «tabiat tushunchasini»  tor  ma'noda, ya'ni  borliq, butun  dunyo   ma'nosida emas 
balki  inson  va  jamiyatni  o‘rab  turgan  tabiiy  geografik  hodisa  sifatida  talqin  qilsak  unda  bu 
tushuncha butunlay  boshqa ma'no kasb etadi. Bu holda tabiat deganda inson yashashi uchun 
yaratilgan  jamiyatdan  tashqari  mavjud  butun  moddiy  dunyo  tushuniladi
344
.  Bu  tabiiy 
sharoitlar  o‘ziga  quyidagi  komponentlarni  oladi:  1)  iqlim;    2)  joyning  tuzilishi;  3)  yerning 
hosildorlik  darajasi;  4)  o‘simlik  va  hayvonlar;  5)  foydali  qazilmalar  va  boshqa  xom  ashyo 
manbalarining mavjudligi; 6) suv resurslari va boshqalar. 
Ijtimoiy taraqqiyotda jamiyatni o‘rab turgan tabiiy borliqning ahamiyati va mohiyatining 
muhimligi    faylasuflar  tomonidan  allaqachon  isbotlab  berilgan.  Jamiyat  hayotida  tabiatning 
roli haqida Lao-szы, Konfutsiy, Demokrit, Gippokrat, Platon, Aristotel, Farabi, Ibn Sina, Ibn 
Xaldun,  Jan  Boden  va  boshqa    faylasuflar  juda  ko‘p  gapirganlar  va  yozganlar.    Lao-szы 
yozgan  edi:  «Inson  uchun  namuna  –  yerdir.  yer  uchun  namuna  –  osmondir.  Osmon  uchun 
namuna  –  yo‘ldir  (Dao)».  Yo‘l  uchun  (Dao)  namuna  o‘z-o‘zidan  ro‘y  beruvchi  tabiiylik»
345
  
Jan Boden ta'kidlashicha, xususan, jamiyat inson xohishidan tashqarida tabiiy ravishda tabiat 
qonunlariga bo‘ysungan holda shakllanadi va rivojlanadi.  
Geografik  diterminizmning  nazariy  asosi  va  bunyodga  kelishi  fransuz  faylasufi  Sharl 
Monteskyo (1689-1755) nomi bilan bog‘liq. U shunday deb yozgan edi: «iqlim xukumronligi 
barcha  hukmronlikdan  ustundir»,  «issiq  iqlim  xalqlari  qariyalardek  sust,  sovuq  xalqlari  esa 
yoshlardek harakatchandir»
346
 va hokazo. Biroq u vaqt o‘tishi bilan ijtimoiy faktrlarning ham 
ta'siri  kuchayishini  ham  inkor  etmagan:  «yovvoyilarni  deyarli  har  doim  tabiat  va  iqlim 
boshqaradi», lekin «odamlar mehnat va foydali qonunlar yordamida yerni yashash uchun yana 
ham yashash uchun qulay qilib olganlar»
347

Geografik  diterminizm  K.  Ritter  i  F.  Ratsel,  G.  T.Bokl,  E.  Reklyu,  L.m.  Mechnikov  va 
boshqa  nemis  tadiqotchilari  izlanishlarida  yanada  rivojlantirildi.  Masalan,  T.G.Bokl  (1821-
1862)  ning  takidlashicha  agar  biz  qaysi  bir  fizik  detallar  insoniyatga  eng  kuchli  ta'sir 
ko‘rsatishini aniqlamoqchi bo‘lsak, ularni biz quyidagi to‘rt guruhga ajratishimiz qiyin emas, 
ya'ni:  iqlim,  ovqat,  yer  va  tabiatning  umumiy  ko‘rinishlari
348
.  L.Mechnikov  o‘zining 
«Sivizilitsiyasi  va  buyuk  tarixiy  daryolar»  nomli  mashhur  kitobida  insoniyat  tarixini  uch 
turdagi  sivilizatsiyaning  almashinuvining  natijasi  deb  isbotlagan:  1)  daryolar  sivilizatsiyasi ( 
Nil, Gang, Ind, Yanszы, Xuanxe, Tigr, yevfrat kabi daryo, basseynlarining shakllanishi bilan 
bog‘liq);  2)  dengiz  (avvalambor  -  O‘rta  yer  dengizi)  sivilizatsiyasi;  3)  okeanlar  (global) 
sivilizatsiyasi.  
                                                 
344
 Социальная философия. М. 1955. 53-б.  
345
 Даосс фалсафаси антологияси. М., 1994. 36-б.  
346
 Ш. Монтескье. Избранные произведения. Москва 1995. 417, 350-б.  
347
 Ѝша ерда. 412, 395-396-б. 
348
 Г.Т. Бокль. История цивилизации в Англии. Спб., 1895. 18-б. 


Fridrix Ratsel (1844-1904) «geopolitika» nomli nazariyaning asoschisidir. Uning mohiyati 
shundan iboratki, davlatlar «hayotiy borlig‘ini» kengaytirish uchun kurashuvchi tirik biologik 
organizmlar  sifatida talqin etiladi. F. Ratselning fikrini K. Xausxofer va E.Obst (Germaniya), 
R.  Chellen  (Shvetsiya),  X.  Makkinder  (Velikobritaniya),  A.  Mexen  (AQSh)  va  boshqa 
tadqiqotchilar  qo‘llab-quvatlaganlar  va  rivojlantirganlar.  Geopolitika  nazariyasi  fashizm 
mafkurasi  bo‘lganligi    yana  bir  bor  turli  nazariyalarning  yaratalishida  intellektual 
o‘yinlarining  xavfli  ekanligini  isbotlaydi.  Bugungi  kunda  ko‘pchilikni  tashkil  etmagan 
nazariyotchilar  determilizm  geopolitikani  ochiq  va  to‘g‘ridan-to‘g‘ri    targ‘ib  qilmoqdalar. 
Lekin  bu  zamonaviy  ijtimoiy  falsafa  jamiyat  taraqqiyotida  tabiatning  rolini  butunlay  xas-
po‘shlaydi degani emas. Unga faqat o‘ziga loyiq darajada o‘rin beriladi.  

Download 2,69 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   186   187   188   189   190   191   192   193   ...   290




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish