Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

Insonning tabiiy-tarixiy kelib chiqishi haqidagi nazariya 
Eng qadimgi miflardayoq, odamning xudo tomonidan yaratilganligi haqidagi g‘oya bilan 
bir  qatorda  antropogenezni  tabiiy-tarixiy  idrok  etish  unsurlari  ham  mavjud  edi.  Insonlarning 
paydo  bo‘lishi  ularda  mo‘jizali  shakliga  ega,  ammo  ushbu  tasavvurlarda  insonning  xudo 
tomonidan yaratilganligi akti mavjud emas. To‘g‘ri, miflarda ko‘pincha tabiiy-tarixiy va diniy 
elementlar shunchalik qorishib ketadiki, aks hollarda ularni bir-biridan ajratish qiyin bo‘ladi. 
Avstraliyadagi  dieri  qabilasining  afsonasida  odamlarning  kelib  chiqishi  shunday  bayon 
qilinadi.  Perigundi  ko‘lining  o‘rtasida  yer  yorilib  u  yerdan  mardu  deb  ataluvchi  totem 
mavjudotlar  chiqqan.  Ular  kuchga  kirib  olgunlariga  qadar  oftobda  yotdilar,  keyin  esa 
odamlarga  aylanib  yer  yuziga  tarqaldilar.  Keraki  qabilasida  mavjud  tasavvurlarga  ko‘ra 
odamlarni  hyech  kim  yaratmagan:  afsonaviy  qahramon  Kambel  daraxt  kesayotib,  ularni 
urug‘lari  bilan  yashayotgan  joyidan  topib  olgan.  Qadimgi  xitoy  mifologiyasiga  ko‘ra  esa, 
                                                 
334
 Каранг: Лалаянц И.Э. Шестой день творения. // Мироздание и человек. М., 1900. 263-б. 

---

odamlar Pan-Gu deb ataluvchi kosmik odamning jasadi ustida o‘rmalab yurgan parazitlardan 
kelib chiqqan. 
Qadimgi  falsafiy  tasavvurlarda  ham  insonning  tabiiy-tarixiy  kelib  chiqishi  haqidagi 
gipotezani  uchratish  mumkin.  Hind  faylasuflari  charvak-lokayatlar  ta'limotiga  ko‘ra  ongga 
ega bo‘lgan tirik tan ham butun dunyo singari to‘rt unsurning, ya'ni yer, olov, havo va suvning 
qo‘shilishdan paydo bo‘lgan. 
Odamning  tabiiy  ravishda  kelib  chiqqanligi  g‘oyasi  qadimgi  yunon  falsafasida  ham  o‘z 
aksini  topgan.  Odamning  hayvondan  kelib  chiqqanligi  haqidagi  gipotezani  birinchi  bo‘lib 
Anaksimandr  oldinga  surgan  edi.  Uning  ta'limotiga  ko‘ra  odamlar  baliqlar  qornida  paydo 
bo‘lgan  va  xuddi  akulalar  singari  parvarish  qilingan.  Ular  kuchga  kirib  o‘zlarini  eplay 
oladigan bo‘lganlaridan so‘ng tashqariga chiqqanlar va yerga yetib borganlar. Qadimgi yunon 
faylasufi  Empedokl  dastlab  inson  tanasining  ayrim  qismlari:  boshlar,  qo‘llar  va  h.k.  paydo 
bo‘lgan deb hisoblagan. Birlashtirish va ajratish qudratiga molik bo‘lgan  sevgi kuchlarining 
dunyoda  ustuvor  bo‘lishi  bilan  turli  xil  qismlar  bir-biri  bilan  qo‘shila  boshlagan.  Buning 
natijasida turli kombinatsiyalar yuzaga kelgan: ikki boshli odamlar, ho‘kizpeshona odamlar, 
inson  boshi  singari  boshga  ega  bo‘lgan  ho‘kizlar,  ayollarga  xos  belgilarga  ega  bo‘lgan 
erkaklar  va  hokazl. Ular orasidan mukammallikka  ega  bo‘lganlari  yashab qolgan,  qolganlari 
esa qirilib bitgan, shu jumladan yuqorida sanab o‘tilganlar tipidagi mavjudotlar ham yo‘qolib 
ham ketgan. Atomizmning asoschisi bo‘lgan Demokrit esa inson loy va suvdan paydo bo‘lgan 
deb  hisoblar  edi.  yer  paydo  bo‘lgandan  so‘ng  uning  loyqasimon  yuzasida  plyonka  bilan 
qoplangan pufaklar (badbo‘y va suvli) yuzaga kelgan. Ularni kunduzi quyosh qizdirar, tunda 
esa  namlikni  o‘zlariga  singdirar  edilar.  Ular  shu  tariqa  ko‘payib  borgan  va  so‘ngra  yorila 
boshlagan hamda ulardan odamlar va hayvonlar paydo bo‘lgan. 
Insonning tabiiy-tarixiy kelib chiqishi to‘g‘risidagi falsafiy konsepsiyalar to XIX asrning 
oxiriga  qadar  faqat  mushohadalardan  iborat  bo‘lib,  hyech  qanday  isbot-dalillarga  ega  emas 
edi.  Biroq  ilmiy  ma'lumotlarning  to‘planishi  bilan  mazkur  yondashuv  ilmiy  hamjamiyatda 
tobora ko‘proq ustunlikka ega bo‘la boshladi. 
Insonning  hayvonlarga  o‘xshab  ketishini  odamlar  juda  qadimgi  zamonlardayoq 
payqaganlar.  Antik  fanning  paydo  bo‘lishi  bilan  inson  va  hayvonlarni  qiyosiy  tahlil  qilish 
yo‘lidagi dastlabki urinishlar ham yuzaga keldi. Bunday harakatlarning dastlabkilaridan birini 
Qadimgi  Gretsiyada  Arastu  amalga  oshirdi,  Qadimgi  Rimda  yashagan  vrach  va  anatom 
Klavdiy  Galen  esa  birinchilardan  bo‘lib  odam  bilan  maymun  o‘rtasidagi  o‘xshashliklarni 
tavsiflab berdi. 
1610 yilda faylasuf va olim Lyuchilio Vanini odam va maymunning qarindoshligi haqidagi 
g‘oyani  ilgari  surdi  va  buning  uchun  gulxanda  kuydirildi.  1699  yilda  esa  ingliz  anatomi 
E.Tayzon  «Orangutan  yoki  o‘rmon  odami:  maymun,  pigmey  va  insonning  qiyosiy 
anatomiyasi» nomli asarini e'lon qildi. 
XVIII  asrga  kelib  olimlar  endi  inson  va  hayvonlar  o‘rtasidagi  o‘xshashlikni  shunchaki 
qayd etish bilan cheklanib qolmadilar. Tirik organizmlarning birinchi ilmiy tasnifini yaratgan 
shved  olimi  Karl  Linney  (1707-1778),  garchi  insonning  xudo  tomonidan  yaratilganligi 
haqidagi g‘oyani tan olsada, o‘z tasnifida uni hayvonlar  dunyosining boshqa vakillari orasiga 
joylashtirgan va bunda u Homo turini alohida ajratgan edi. J.B.Monboddo va J.E.Doornikning 
ilmiy  ishlaridan  boshlab  odamlarning  insonga  o‘xshash  maymunlardan  kelib  chiqqanligini 
haqidagi fikr to‘g‘ridan-to‘g‘ri tasdiq etiladi. 
Antropogenezning tadrijiy xususiyati haqidagi tabiiy-ilmiy tasavvurlarning shakllanishida 
Jan Lamarkning (1744-1829) «Zoologiya falsafasi» deb atalgan va 1809 yilda e'lon qilingan 
asari  muhim  bosqichni  tashkil  etdi.  Lamarkning  fikriga  ko‘ra  qadimgi  maymunlar 
o‘rmonlarning  kamayib  ketishi  natijasida  daraxtlardan  tushib  yerda  yashashga  va  tik  turib 
yurishga majbur bo‘lganlar. Bu ularning umurtqa pog‘onalari, oyoq kaftlari, qo‘l bo‘g‘inlari, 
jag‘lari,  tishlari  va  bosh  miyalarining  o‘zgarishiga  olib  kelgan.  To‘da-to‘da  bo‘lib  ijtimoiy 

---

hayot  kechirish  sharoitlarida  esa  ularda  nutq  rivojlana  boshlagan.  1818  yilda  esa 
Bilenshtedning  asari  dunyoga  keldi,  unda  muallif  inson  va  ungacha  bo‘lgan  hayvoniy 
shakllarni  bir  butun  evolyusion  zanjirga  bog‘lovchi  oraliq  shakllar  mavjud  bo‘lganligi 
haqidagi fikrni bayon qildi. 
Odamning  kelib  chiqishi  haqidagi  tabiiy-ilmiy  qarashlarning  uzil-kesil  tasdiqlanishida 
Ch.Darvinning  «Tabiiy  tanlanish  natijasida  turlarning  kelib  chiqishi»  (1859)  va  «Insonning 
kelib chiqishi va jinsiy tanlanish» (1871) kabi asarlarida bayon etilgan evolyusiya nazariyasi 
hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ldi. 
XIX  asrning  o‘rtalariga  qadar  atnropogenezning  talqinlari  tabiiy-ilmiy  xususiyatga  ega 
bo‘ldi, ya'ni antropogenez faqat tabiiy fanlar (anatomiya,embriologiya, evolyusiya nazariyasi 
va  boshqalar)  doirasida  izohlandi.  Shunga  muvofiq  antropogenezning  harakatga  keltiruvchi 
kuchlari  sifatida  tabiiy-biologik  olimlar  tushunilar  edi.  Antropogenez  jarayonida  ijtimoiy 
olimlarning  roli  F.Engels  antropogenezning  mehnat  nazariyasida  («Maymunning  odamga 
aylanishida mehnatning roli», 1873-1876) o‘z aksini topdi. Uning mohiyati «Mehnat -insonni 
yaratdi» degan formulada ifoda etilgan edi.