Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

Metafizik,  dogmatik  tafakkur,  bu  –  insonni  qurshab  turgan  dunyoning  va  inson 
tafakkurining  biron  bir  tomoni,  qirrasi,  xossasini  absolyutlashtirishdir.  Bunday  fikrlash 
hodisalarning  o‘zaro  aloqalari  va  ta'sirini  kam  hisobga  oladi,  unga  predmetlarning  ayrim 
elementlari  va  xossalarini  farqlantirish  va  qayd  etishni  absolyutlashtirish  xosdir.  Metafizik 
tafakkur  aloqalar,  o‘zaro  ta'sirlar  va  o‘tishlarni  nazardan  qochirib,  o‘zini  dunyoning  barcha 
turli-tuman  tomonlari,  boyligi  va  birligini  ochib  berish  imkonidan  mahrum  etadi.  Agar 
dialektika aloqalar haqidagi ta'limot sifatida namoyon bo‘lsa, metafizika ularni inkor etishga 
intiladi.  
Dogmatik  tafakkur  uchun  eng  murakkab,  qiyin  narsa,  qarama-qarshiliklar  aloqasidir. 
Dogmatiklar  qarama-qarshiliklarni  o‘z  muhokamalaridan  chiqarib  tashlashga  doimo  intilib 
kelganlar.  Ularning  fikrlarini:  yo  qora,  yo  oq  -  aloqalarda  o‘tishlar,  farqlar,  turli-tumanliklar 
bo‘lmaydi kabi fikrlar bilan tenglashtirish mumkin. Aloqalarni, jumladan qarama-qarshiliklar 
birligini  anglash,  bu  dialektikaga  xos  anglashdir.  Biz  dadil  ayta  olamizki,  dialektika  –  bu 
dunyoni  shunday  tushunishki,  va  uni  ongli  ravishda  o‘rganishning  shunday  usuliki,  bunda 
turli  hodisalar,  ularning  turli-tuman  aloqalari,  qarama-qarshi  kuchlarning  o‘zaro  ta'siri, 
o‘zgarish va rivojlanish jarayoni bilan birlikda qarab chiqiladi.  
 
3-bob. HOZIRGI ZAMON FALSAFIY BILISh MeTODLARI 
 
XX asrda falsafiy metodologiya asosan ikki yo‘nalish bo‘yicha rivojlanib bordi: ratsional 
metodlar  (hodisalarni  mantiq,  aql,  fikrlash  asosida  izohlashga  intiluvchi  metodlar)  va 
irratsional  metodlar  (bilishga  intuitsiya,  xissiyot,  «yorishish»  va  hakozolarni  asos  qilib 
oluvchi  metodlar).  Ratsional  falsafiy  metodlar  eng  avvalo  neopozitivizm  kabi  falsafiy 
yo‘nalish  doirasida  rivojlanib  bordi.  Verifikatsiya  metodi  shunday.  U  da'volarning 

---

haqiqiyligini  ularni  empirik  tekshirish  asosida  belgilashni  nazarda  tutadi,  ya'ni  bunda  har 
qanday da'vo uni amaliyotda empirik tekshirish mumkin bo‘lgandagina ilmiy deb hisoblanishi 
kerak.  Har  qanday  chinakam  ilmiy  da'vo  aniq,  ya'ni  tajriba  yo‘li  bilan  tekshirib  bo‘ladigan 
da'volar  majmuidan  iborat  bo‘lishi  lozim.  Verifikatsiya  prinsipi  Vena  to‘garagi  vakillari  – 
Shlik, Karnap, Neyrat va boshqalar tomonidan ta'riflab berilgan. 
Postpozitivizm  vakillari  (K.  Popper)  verifikatsiya  metodining  asossizligini  ko‘rsatib 
berdilar,  chunki  ularning  nuqtai  nazaridan  har  qanday  ilmiy  da'voni  ham  empirik  tarzda 
isbotlab  bo‘ladigan  da'vo  deb  bo‘lmaydi.  Popper  falsifikatsiya  (sohtalashtirish)  metodini  – 
gipotezaning  sohtaligini  klassik  mantiq  qoidalariga  muvofiq  aniqlash  usulini  ta'riflab  berdi. 
Bu metod asosida falsifikatsiya, sohtalanuvchanlik prinsipi yotadi. Unga muvofiq har qanday 
aytilgan fikr u mantiqan rad etilishi mumkin bo‘lgan taqdirdagina ilmiy fikr deb hisoblanishi 
mumkin.  Popper  fikricha,  shu  metod  yordamida  fanni  metafizikadan  ajratish  mumkin.  U 
haqiqatligini isbotlab ham, rad etib ham bo‘lmaydigan qoidalarni metafizikaga kiritdi. 
Falsifikatsiya  metodi  tanqidiy  ratsionalizm  bilan  bog‘liq,  unga  ko‘ra  har  qanday  ilmiy 
bilim  mutlaq  haqiqatlikka  da'vo  qilolmaydi  va  uni  mantiqiy  izchillik  nuqtai  nazaridan 
sinchiklab tekshirmoq zarur. 
Tushunish  metodining  asos  soluvchi  dalillari  nemis  faylasufi,  «hayot  falsafasi»  vakili 
V.Diltey  tomonidan  ishlab  chiqilgan.    Bu  metodning    mohiyati  shundan  iboratki,  unga  ko‘ra 
koinotning bosh  asoslarini,  taraqqiyotning asosiy  mexanizmlarini  bilish, insonni  tadqiq  etish 
faqat introspeksiya (o‘z-o‘zini kuzatish) asosidagina mumkin. Buning ma'nosi shuki, faylasuf 
yoki  psixolog  shaxsning  ichki  dunyosini  o‘rganish  borasida  uning  ichki  kechinmalar 
dunyosini  tahlil  qiladi;  jamiyatni  bilish  uchun  ommaviy  ong  uchun  xos  bo‘lgan  emotsional 
ko‘rinishlarni tahlil etadi. Tushunish metodi pirovardida jamiyatni muayyan ruhiy birbutunlik 
deb qarashga yo‘naltirilgan. 
 
Tushunish  metodining  mualliflari  uni  o‘z  nazarlarida  hozirgi  ilmiy  bilishga  xos 
bo‘lgan  «tushuntirish»  metodiga  qarama-qarshi  qo‘yadilar.  Ularning  fikricha,  konkret 
faktlarni  tahlil  etishga,  ularni  «tushuntirishga»  asoslangan  ilmiy  bilish  birbutun  dunyoni 
bo‘lib-bo‘lib  yuboradi,  uning  elementlari  o‘rtasidagi  aloqalarni  uzib  tashlaydi.  Biroq 
tushunish  metodi  tuzilishidagi  ichki  ziddiyat  asta-sekin  ma'lum  bo‘lib  qoldi.  Bu  ziddiyat 
tarixiy  bilishning  ob'ektiv  umumiy  ahamiyatga  ekanligini  va  shaxs  hayotining  hissiy 
manzarasi ob'ektivligini bu metod bilan asoslash mumkin emas ekanligi bilan bog‘liqdir. 
Falsafiy  metodologiyaning  irratsionalistik  yo‘nalishlari-dan  biri  eng  avvalo  intuitsiya 
metodidir. Bu metodga ko‘ra bilishga ilmiy vositalar (gipoteza, tajriba, nazariya va hokazolar) 
asosida emas, balki reallikni, haqiqatni «g‘ayrimantiqiy» anglash asosida erishiladi.  
Bu  metodning  muallifi  A.Bergson  edi.  Uning  fikricha,  bilishning  intellektual  (an'anaviy 
ilmiy)  yo‘li  borliqning  haqiqiy  tabiatini  ochib  bera  olmaydi.  Intellekt  faqat  bir  materiyani 
biladi, chunki u o‘zi idrok etgan ob'ektlarni faqatgina bo‘laklarga ajratadi va sistemaga soladi. 
U  shu  ob'ektlar  o‘rtasidagi  tashqi  aloqalarni  ochib  berishi  mumkin  xolos.  Intellektual  bilish 
sub'ekt 
bilan 
ob'ektni 
qarama-qarshi 
qo‘yishni,  binobarin,  bilishning  muayyan 
«fragmentarligini»  (uzuq-yuluqligini)  nazarda  tutadi.  Haqiqiy  bilish  esa  predmetga  beg‘araz 
chuqurlashishni,  «sho‘ng‘ishni»,      sub'ekt  bilan  ob'ekt  o‘rtasidagi  masofani  bartaraf  etishni 
taqozo  etadi.  Butun  dunyoning  mohiyatini,  har  bir  narsaning  mohiyatini  faqat  intuitsiya,