Gusserlning fikricha, konkret fanlarning mazmunini
reduksiya yordamida tahlil etmoq
zarur. Inson reduksiya yordamida bilishning shunday mazmuniga yetib keladiki, uni oddiy
mantiq yordamida tushunish, tahlil qilish mumkin emas. Mana shu yerda
intensiya, ya'ni
kechinma zarur. Intensiyani falsafiy metod deb bilgan Gusserl fikricha, falsafa, eng avvalo,
oddiy dunyoqarash tarkibida tabiiy anglash qoidalari asosida shakllanadigan barcha dogmatik
da'volardan xalos bo‘lmog‘i lozim.
Gusserlning fikricha, fenomenologiya intensional harakatlarni boshdan kechirish
jarayonlarini o‘rganadi. Gusserl kechinma jarayonini «
mohiyatni ko‘rish» deb ataydi. U
«mohiyatni ko‘rish» intuitsiya vositasida, umumiyni bevosita mushohada qilish orqali amalga
oshiriladi deydi. Chizish usullari, o‘lchamlar va shular kabi faktorlar ko‘p jihatdan
tasodifiydir. Ularni ratsional bilish o‘rganadi. Intuitiv bilish usuli Gusserlning fikricha,
«barcha prinsiplar prinsipidir». Intuitsiya orqali berilgan hamma narsa u o‘zini qanday
ko‘rsatgan bo‘lsa shundayligicha idrok etilmog‘i kerak. Olim intuitsiya vositasida berilgan
narsani tasvirlamog‘i lozim.
Ekzistensializm vakillari tomonidan ishlab chiqilgan
transsendlash metodi Gusserl
fenomenologiyasiga yaqin turadi. Uning mualliflari K.Yaspers va G.Marsel transsendlash
deganda dunyo ustida turgan allaqanday oliy mohiyatni anglashni tushunganlar.
Transendensiya bu koinotning bir qadar oqilonaligini anglashga qaratilgan metoddir.
Kommunikatsiya metodi K.Yaspers tomonidan ishlab chiqilgan va haqiqatga munosabatning
chuqur intimligini, «shaxsiy» munosabatni nazarda tutadi. Kommunikatsiya insonning
dunyoga munosabatidir.
Leller konsepsiyasida bilishning asosiy metodlaridan (yo‘llaridan) biri yorishishdir. Bu
konsepsiyaga ko‘ra, yorishish – bu insonning hayot bilan o‘lim o‘rtasida, ya'ni chegaraviy
vaziyatda turgan paytida o‘z taqdirini, dunyodagi o‘rnini to‘satdan, g‘ayrihissiy tarzda
anglashidir. Shu paytda odam o‘zining kundalik turmushi keltirib chiqargan barcha rasm-
rusmlardan xalos bo‘ladi va o‘z hayotining ma'no va maqsadiga erishadi.
Bu samarali harakatni asoslab beruvchi falsafiy va bilish tizimlarini tahlil qilish va tuzib
chiqish metodidir. Bu metod XIX asr oxirida amerikalik faylasuf
Ch. Pirs tomoninidan
ishlab chiqila boshlangan. Uni
U.Djeyms va D.Dyui yanada rivojlantirdilar. Bu metodning
asoschilari nuqtai nazaridan, harakat inson hayotining asosiy shaklidir va muayyan maqsadni
qo‘yish va amaliy faoliyatni rejalashtirishning asosiy boshlangg‘ich sharti bo‘lib xizmat
qiladi.
Ch. Pirs ilgari surgan qoidaga ko‘ra, fan bilimni o‘z holida shakllantirmaydi, balki
muayyan usul bilan harakat qilish odati sifatida tushuniladigan
ishonchni shakllantiradi.
Ishonchga harakatning silliqligini, izchilligini buzuvchi shubha qarshi turadi. Fan va falsafa
ishlab chiqadigan tushunchalar, avvalo, insonning qurshab turgan dunyodagi
amaliy faoliyati
va rejalari nuqtai nazaridan ahamiyatlidir.
Amerikalik filosof U.Djeyms falsafaning jamiyatdagi rolini pragmatik metod nuqtai
nazaridan tahlil qildi. Uning fikricha, ijtimoiy falsafa o‘tmish va hozirning ijtimoiy tajribasini
uning ijtimoiy muammolarni hal qilishdagi amaliy ahamiyati nuqtai nazaridan qarab
chiqmog‘i lozim.
Bu metodni ishlab chiquvchilar
(E.Mur, R.Perri, U.Marvin, E.Xolt) bilishni tushunishning
uch asosiy variantini ilgari suradilar: sub'ekt bilan ob'ektni bir turli narsa deb biluvchi
Do'stlaringiz bilan baham: