Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

bevosita  tushunish;  sub'ektdan  ob'ektga  o‘tayotganda  vositachini  talab  qiluvchi  vositalangan 
tushunish;  sub'ekt  bilan  ob'ektni  yagona  borliqning  teng  xuquqli  tomonlari  deb  biluvchi 
ontologik tushunish. Bilishning bu uchinchi turi falsafiy bilishdir. 
Falsafiy  bilish  metodi  ilmiy  bilishning  chegaralarini,  ilmiy  bilish  imkoniyatlari  doirasini 
aniqlab  bermog‘i  lozim.  Bundan  tashqari,  falsafiy  metoddan  o‘zaro  aloqasi  borliqning 
tabiatini  izohlab  beradigan  tushunchalarni  ifodalab  berish  uchun  foydalaniladi.  Bunday 
tushunchalarni  ishlab  chiqish  konkret  fanning  ma'lumotlariga  tayanmasdan  mavhum  tarzda 

---

aql  ko‘zi  bilan  qarab  amalga  oshiriladi.  Bu  holda  asos  -  borlikning  intuitiv  kechinmasi  va 
ishonchdir. 
 
4-bob. FALSAFA VA SINeRGeTIKA 
 
Materiyaning  o‘z-o‘zidan  tashkil  topishi  haqidagi  tasavvurlarni  uning  harakati  va  
rivojlanishi  haqidagi tasavvurlar sifatida o‘rganish falsafaning an'anaviy muammosidir. O‘z-
o‘zidan  tashkil  topish  –  bu  ob'ektning  komponentlarining  faqat  ichki  aloqalari  hisobidan  va 
o‘tmish  tarixiga  muvofiq  kollektiv  harakati  natijasida  vujudga  kelishidir.  Rivojlanish, 
murakkablashish va o‘z-o‘zidan tashkil topish jarayonlari uzoq vaqtgacha faqat jonli tizimlar 
bilan bog‘lab kelindi.  
Jonsiz  tabiatda  o‘z-o‘zidan  tashkil  topish  hodisalarining  kashf  etilishi  ko‘pgina 
jarayonlarga  yangicha  qarashga  imkon  berdi,  jonsizdan  jonlikka  o‘tish  mexanizmi 
to‘g‘risidagi  bilimni  boyitdi.  Bu  jihatdan  sinergetika  nomini  olgan  yangi  ilmiy  yo‘nalish 
doirasida ishlab chiqilayotgan g‘oyalar diqqatga sazovordir.  
Sinergetika  o‘z-o‘zidan  tashkil  topish  mexanizmlari  va  qonuniyatlarini  taraqqiyot 
jarayonining  universal  komponenti  sifatida  o‘rganadi.  Bu    universallik    o‘z-o‘zidan  tashkil 
topish  nazariyasi  uchun  shu  qadar  muhimki,  sinergetika  tadqiqotchilaridan  biri  G.Xaken  bu 
fanning asosiy masalasini u bilan bog‘laydi. «Nima uchun, - deb yozadi u,- o‘z tabiatiga ko‘ra 
turli  komponentlardan  –  elektronlar,  atomlar,  molekulalar,  fotonlar,  xujayralar,  hayvonlar 
yoki xatto odamlardan iborat bo‘lgan tizimlar o‘z-o‘zidan tashkil topganda, ayni bir prinsipga 
bo‘ysunib,  suyuqlikdagi  tuzilmalar,  elektr  tebranishlari,  hayvonlar  populyasiyalari  yoki 
ijtimoiy guruhlarni tashkil etishi kerak?».
288 
O‘z-o‘zidan  tashkil  topish  hodisalarining  bu  qadar  keng  ko‘lami  sinergetikada  postulat 
qilib  olinmaydi.  U  mutaxassislarning  turli  tuman  bilim  sohalarida  tabiiy  va  ijtimoiy 
jarayonlarning  umumiy  determinantlarini  kashf  etishi  natijasidir.  Shu  tufayli  sinergetika 
alohida fan g‘oyalarining yig‘indisi sifatida emas, balki fizik, ximik, biolog va matematik o‘z 
materialini  ko‘radigan  umumiy  qarashlar  tizimi  sifatida  va,  aksincha,  bulardan  har  biri,  o‘z 
fani  metodini  qo‘llab,  sinergetikaning  rivojlanishiga  biron  bir  tarzda  hissa  qo‘shadi.  «Men 
yangi fanni «sinergetika» deb atadim, bunga sabab, - deb yozadi G. Xaken,-unda tizimlarning 
ko‘pgina  elementlarining  birgalikdagi  harakati  tadqiq  etilishigina  emas,  balki  o‘z-o‘zidan 
tashkil  topishni  boshqaruvchi  umumiy  prinsiplarni  topish  uchun  ko‘pgina  turli-tuman 
fanlarning kooperatsiyalashuvi zarurligidir».
289 
Shunday  qilib,  yunonchadan  tarjima  qilinganda,  «ko‘mak»ni,  «hamkorlik»ni  bildiruvchi 
«sinergetika» so‘zi ikki xil ma'noga ega. Bir tomondan, bu murakkab tizimli elementlarning 
kooperativ harakati,  ikkinchi  tomondan,  bu  turli  bilim  sohasidagi  olimlarning  hamkorligidir. 
Aynan o‘z ma'nosida aytganda, sinergetika bu turli tabiatli tuzilmalarning o‘z-o‘zidan tashkil