Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

kompleks, yo‘nalishga ega bo‘lgan, orqaga qaytmaydigan fazo-vaqt strukturasi o‘zgarishiki, 
uning natijasida sistema bir miqdoriy va sifatiy holatdan boshqa miqdoriy va sifatiy holatga 
o‘tadi. 
Bu  prinsipga  ko‘ra,  ob'ektni  bilish  davomida  bizning  shu  ob'ekt  haqidagi  sub'ektiv 
fikrlarimizga  emas,  balki  uning    o‘z    tabiatiga      asoslanmoq,    predmet  haqidagi    fikrni 
predmetning  o‘ziga  bo‘ysundirmoq,  ob'ektga  o‘ylab  chiqarilgan  sxema  va  tuzilmalarni 
yopishtirmaslik,  balki  ularni  ob'ektining  xususiyatlari,  qirralari  va  tomonlaridan  chiqarmoq 
kerak. Ob'ektni tadqiq etish jarayonida bu o‘ta muhim metodologik prinsipning buzilishi bizni 
soxta  xulosalarga,  haqiqiy  ahvolning  ixtiyoriy  yoki  g‘ayriixtiyoriy  ravishda  buzib 

---

ko‘rsatilishiga olib keladi, bu xol amalda ob'ektni o‘rganayotgan sub'ektning (odam, kishilar 
guruhi yoki butun jamiyatning) shu ob'ektni bilish va ijodiy o‘zlashtirishiga to‘sqinlik qiladi. 
Bilish  sub'ekti shu  prinsipga asoslanib,  ob'ektning xususiyatlari, o‘ziga xos alomatlari va 
aloqalarini, mavjud bo‘lish va o‘zgarish qonunlarini hisobga olmog‘i kerak. Faqat shundagina 
sub'ektga tadqiqot ob'ektining botiniy tabiati, chin mohiyati namoyon bo‘ladi. 
Ob'ektni  har  tomonlama  chuqur  qarab  chiqmoq  uchun  uni  mushohada  qilishning  o‘zi 
yetarli  emas.  Ob'ektning  bizga  ma'lum    bo‘lmagan    barcha    yangidan-yangi    xossalarini  
ochish uchun unga faollik bilan, muayyan maqsadni ko‘zlab ta'sir ko‘rsatmoq, uni o‘z tabiati 
uchun g‘ayritabiiy bo‘lgan turli, ko‘pincha ekstremal sharoitga qo‘ymoq, boshqa omillar bilan 
o‘zaro ta'sir o‘tkazishga majbur etmoq zarur. 
Bilishning  vazifasi  –  tashqini  ichkiga,  hodisani  mohiyatga  keltirishdan,  ob'ektning 
xossalari va aloqalarini ichki sabablar bilan, shu ob'ektni tashkil etgan elementlarning o‘zaro 
ta'siri bilan, unga xos qonunlar bilan izohlashdan iborat. 
Bu  prinsip  shuningdek  o‘qishga,  ta'lim  va  tarbiyaga  ham  bevosita  taalluqlidir,  u  bilimni 
kishilarning qat'iy  e'tiqodiga, hayotiy pozitsiyasiga,  ularning hayoti va  faoliyati  prinsiplariga 
aylantirmog‘i lozim. 
Olim,  ijodkor  shaxs  ob'ektning  xossalari  va  aloqalarini  o‘rganishda  faol  bo‘lishi,  bir 
qolipda  ish  ko‘rmasligi,  ob'ektni  o‘rganish  vaqtida  olgan  bilimi,  ishonchli  va  haqiqiy 
axborotni amalda faol qo‘llay bilishi zarur. 
Har  qanday  predmet  yoki  hodisa  mavjudligining  zarur  sharti  –  ularning  boshqa  narsalar, 
hodisalar,  jarayonlar  bilan  turli-tuman  aloqalaridir,  ularning  bir-biri  bilan  aloqalari  tizimidir. 
Hartomonlamalik  prinsipiga  ko‘ra,  narsa  o‘zining  mavjudligi  uchun  zarur  va  yetarli 
sharoitlardan  ayrim  holda  emas,  balki  ular  bilan  o‘zaro  aloqada  tahlil  qilinmog‘i, 
o‘rganilmog‘i  kerak,  chunki  narsada  namoyon  bo‘ladigan  xossalar,  bu  –  uning  boshqa 
narsalar  bilan  o‘zaro  ta'siri  natijasidir,  qaror  topgan  aloqalar  oqibatidir.  Hartomonlamala 
yondashuv  narsani  boshqa  narsalar  va  hodisalar  bilan  uzviy  aloqada  qarab  chiqishga  imkon 
beradi.  Hartomonlama  qarab  chiqish  prinsipi  amaliyotda  ham,  turli  rejalar,  loyihalar  va 
takliflarni ishlab chiqishda ham muhim rol o‘ynaydi. U bu loyihalar va rejalarni chuqurroq, 
to‘laroq o‘rganib chiqishga, ularning zaif va kuchli tomonlarini, shuningdek ularning amalga 
oshirilishidan  kelib  chiqishi  mumkin  bo‘lgan  ijobiy  yoki  salbiy  oqibatlarni  ko‘rishga  imkon 
beradi. 
Ob'ektni hartomonlama qarab chiqish prinsipi bilish jarayoni davomida bizni eklektika va 
sofistikadan  saqlaydi.  Eklektika  mutlaqo  boshqa-boshqa  hodisalar  va  narsalarni  mexanik 
tarzda,  tushunmay-netmay  bir-biriga  qo‘shib  qorishtirib  yuborishdir,  sofistika  esa,  aksincha, 
real  va  konkret  aloqalarning  turli-tumanligini,  rivojlanayotgan  voqyelikning  konkret 
sharoitlarini, uning mazmunini e'tiborga olmaydi, umumiy aloqadagi u yoki bu juz'iy, alohida 
narsani  sub'ektiv  tarzda  yulib  olib  absolyutlashtiradi  va  uni  asosiy,  muhim,  zarur  narsa  deb 
ko‘rsatadi.  Hartomonlamalik  prinsipi  bilish  sub'ektini  bunday  xato  va  yanglishuvlardan 
ehtiyot qiladi. 
Filosofiyaning bu prinsipi kurshab turgan dunyoning turli-tuman jarayonlari va hodisalari 
majmuasida sabab va  oqibatlarning  o‘zaro  bog‘liqligini  ochib  beradi.  Bu 
prinsip  umumiy  aloqadagi  ob'ektiv  asimmetriyani  –  ta'sir      harakatining  uni  keltirib 
chiqaruvchi  sababdan  uning    oqibati  tomon  yo‘nalishini  ifodalaydi.  Shu  nuqtai  nazardan 
barcha  kategoriyalar  va  qonunlarning  jami  bir  bo‘lib  determinizm  prinsipining  mazmunini 
ochib beradi. Determinizm prinsipi – bu falsafiy tadqiqot jarayonida ob'ektning har bir kashf 
qilinayotgan  va  tadqiq  etilayotgan  xossalari    va  aloqalari  sabablarini  aniqlash  talabidir.