Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

 

---

 
2-§.  Dialektik tafakkurning asosiy metodologik tamoyillari 
 
Bilishning metodologik tamoyillari – bu har bir falsafiy nazariyaning eng umumiy, tizimiy 
elementlaridir.  Bir  tomondan,  bunday  tamoyillar  tizimining  shakllanishi  bu  falsafiy 
tafakkurning  yuqori  darajada  rivojlanganligining    ko‘rsatkichidir.  Chunki  bunday  tizim 
tarkibida falsafa va fan taraqqiyotida yaratilgan bilimlar  yig‘iladi va sintez qilinadi. Ikkinchi 
tomondan  falsafiy  nazariyaning  kvintessensiyasini,  mohiyatini  va  eng  asosiy  mazmunini 
tashkil  qiluvchi  metodologik  tamoyillar  tizimi  falsafa  kelgusi  rivojining  sermaxsul  quroli  va 
vositasi bo‘lib hizmat qiladi. Falsafiy ta'limotning  metodologik tamoyillar tizimi uning yalpi 
boyligi va evristik ahamiyatini eng kuchli, sintetik va umumlashgan tarzda ifoda etadi.  
Turli    falsafiy  tizimlar  turli  falsafiy  metodologik  tamoyillarga  asoslanadi.  Biz  dialektik 
falsafaning  metodologik  tamoyillarini  bayon  qilishga  harakat  qilamiz.  Dialektik  falsafada 
metodologik tamoyillar elementlari o‘zaro bog‘langan va o‘zaro ta'sir qiluvchi birbutun izchil 
tizimni tashkil qiladi.  Bu tamoyillar mazmuni o‘zgarmas, qotib qolgan emas va falsafa, fan, 
amaliyot yutuqlari asosida yangilanib, boyitilib va konkretlashtirib boriladi.  
Asrlar mobaynida insoniyat ongida rivojlanish  g‘oyasi  shakllanib  kelgandir. Dastlab  bu 
g‘oya    bir    hodisaning  vujudgakelishi  va  boshqasiga  aylanishi  haqidagi  tasavvur  shaklida 
uyg‘ongan.  Bunday  aylanishni  esa  yopiq  doira  shaklida,  ya'ni  bir  narsaning  qayta  ana  shu 
narsaning o‘ziga aylanishi tarzida tushunishgan. Masalan, qadimgi yunonlar dunyoda hamma 
narsa  takrorlanadi  va  aylanib-aylanib  ma'lum  muddat  o‘tgach  «o‘zining  dastlabki  doirasiga» 
qaytib  keladi,  deb  hisoblashgan.  Dunyo  mangu  va  yaratilmagan,  u  muayyan  siklda 
takrorlanuvchan  xilqatdir.  Geraklit:  «Dunyo  yagonadir  va  u  na  biror  odam,  na  biror  xudo 
tomonidan  yaratilmagan, u bo‘lgan, bor, bo‘ladi va u mangu alangalanib va so‘nib turuvchi 
olovdan iboratdir»- deb xitob qilgan edi. 
Davriylik  g‘oyasiga  qarama-qarshi  ravishda  o‘rta  asrlarda  vaqtning    o‘z  yo‘nalishiga 
egaligi, orqaga qaytmasligi haqidagi g‘oya paydo bo‘ldi. Xristian falsafasida inson tarixining 
tug‘ilishidan  o‘limiga  tomon  yo‘nalganligi  haqidagi  g‘oya  shakllandi.  Avreliy  Avgustin 
odamning  tug‘ilishini  tarixning  boshlanishiga,  uning  o‘limini  esa  -  qiyomat  kuni  bilan 
taqqoslagan.  Islom  falsafasida  vaqtning  manguligi,  uning  azaliyligi  va  abadiyligi 
majmuasidan  iboratligi,  xudoning  manguligi  va  azaliyligi,  odamning  yaratilganligi  va 
o‘tkinchiligi, ruhning odamga berilganligi va abadiyligi haqidagi g‘oyalar vujudga keldi. Bu 
fikrlar rivojlanishini o‘tmishdan kelajakka qarab yo‘nalgan jarayon sifatida tushunishga turtki 
bergan muhim g‘oyalardir. 
Falsafa  tarixida  rivojlanish    haqidagi  fikrlarni  xayolimizda  qayta  tiklasak  Koinotning 
rivojlanishiga  berilgan  birinchi  turtki  haqidagi  R.  Dekart  g‘oyasi,  fransuz  mutafakkirlari 
Volter  va  Russo  tarixiy  taraqqiyotni  jamiyatdagi  revolyusion  o‘zgarishlar  orqali  izohlashga 
urinishgan. Xudo amri bilan olamda ro‘y beruvchi to‘xtovsiz rivojlanishlar mohiyati borasida 
Sharq  falsafasida  Mirzo  Bedil  ta'limotida,  rivojlanishning  manbai,  mexanizmi  va  yo‘nalishi 
haqidagi  nemis  klassik  falsafasi  namoyondalari  I.  Kant  va  G.  Xegel  dialektikasida  qimmatli 
g‘oyalar  mavjuddir.  Rivojlanishning  yaxlit  konsepsiyasi,  eng  avvalo  insoniyatning  tarixiy 
rivojlanishi  haqidagi  mumtoz  fikrlar    ob'ektiv  idealizm  nuqtai  nazaridan  turib  Xegel 
falsafasida ilgari surilgan edi. 
Materialistik  dialektika  nuqtai  nazaricha,  butun  moddiy  dunyo,  barcha  moddiy  va 
ma'naviy  ob'ektlar  paydo  bo‘lish,  gullab-yashnash  va  yo‘qolish  bosqichlarini  boshidan 
o‘tkazadi,  ya'ni    ular  beto‘xtov  rivojlanish  holatidadir.  Rivojlanish  jarayonining  zamirida 
harakat  va  o‘zgarish  yotadi.  Harakat  –  bu  ham  bir  o‘zgarishdir.  Agar  harakatni  umuman 
o‘zgarish,  ya'ni  har  qanday  o‘zgarish  ma'nosida  tushunsak,  rivojlanish  alohida  shakldagi 
o‘zgarishdir.  Rivojlanish  jarayonida  ob'ektni  tashkil  etuvchi  barcha  elementlar  o‘zgarishga 

---

uchraydi. Lekin, bu elementlar bir-biriga asoslangan  va bir-biriga aloqador holda, kompleks 
va yahlit holda o‘zgaradi. 
Rivojlanayotgan sistema kompleks va yaxlit  o‘zgarishi  natijasida  bir miqdoriy  va sifatiy 
holatdan  boshqa  o‘zgargan  miqdoriy  va  sifatiy  holatga  o‘tadi.  Shu  tariqa  o‘zgarish 
sistemaning  yaxlit  o‘zgarib  ketishiga  (boshqa  sistemaga  aylanishiga)  sababchi  bo‘ladi,  ya'ni 
rivojlanish – bu holatlarning aylanib turishidir. Agar biz bu jarayonni vaqtning oqishi nuqtai 
nazaridan  izohlasak,  quyidagi  fikrga  kelamiz:  hozirgi  zamon  o‘tgan  zamonning  aylangan 
holati,  va  kelgusi  zamonning  aylanadigan  holati,  kelajak  esa  hali  aylanishga  ulgurmagan 
hozirgi  zamondir.  Bundan,  siklik  aylangan  holat  rivojlanishning  natijasidir,  degan  xulosa 
kelib  chiqadi.  Sistemaning  aylanishi  o‘zining  yo‘nalishiga  egadir.  Sistema  paydo  bo‘lishda, 
yangilanishda,  gullab-yashnashda,  ravnaq  topishda,  qarish-chirishda  va  halokat  holatida 
bo‘lishi  mumkin.  Bularning  hammasi  aylanish  oqibatida  sodir  bo‘ladi.  Aylanishlar  sistema 
tashkiliy  holatini  murakkablashtirishi,  yoki  aksincha  soddalashtirishi  mumkin.  Shunga  qarab 
sistema ravnaq sari, yoki inqiroz sari yo‘naladi. Bu esa, rivojlanish – yo‘nalishga ega bo‘lgan 
o‘zgarishdir, degan xulosani beradi. 
Dunyoda  absolyut  izolyasiyalangan,  alohida  ajratilgan,  absolyut  yopiq  sistemaning  o‘zi 
bo‘lishi  mumkin  emasligidan  rivojlanayotgan  sistema,  u  bilan  yonma-yon  yashayotgan 
boshqa  qo‘shni  sistemalar  bilan  o‘zaro  aloqadorlikka  kirishadi,  buning  oqibatida  u  ichki  va 
tashqi  o‘zgarishlarga  uchraydi.  Bu  o‘zgarishlar  mazkur  sistemaning  erkinlik  darajasining 
(ichki  va  tashqi  aloqalarning)  kuchayishiga  (progressiv  rivojlanishda)  yoki  susayishiga 
(regressiv  rivojlanishda)  olib  boradi.  Bunday  ichki  va  tashqi  aloqadorliklar  oqibatida 
rivojlanayotgan  sistema  har  tomonlama  o‘zgarishga  uchraydi.  Bunday  xilma-xil  o‘zgarishlar 
esa orqaga qaytmaslik xususiyatiga egadir. Bundan, rivojlanish – orqaga qaytmas jarayonlar, 
degan xulosa kelib chiqadi. 
Rivojlanish  jarayonida  sistemaning  yangi  holati  uning  ilgarigi  (eski)  holatini  inkor  etish 
natijasida  paydo  bo‘ladi.  Rivojlanayotgan  sistemaning  hozirgi  holati  uning  o‘tmishdagi 
holatini  inkor  etish  evaziga  vujudga  keladi.  Sistemaning  ilgarigi  va  keyingi  holatlarini 
taqqoslash  natijasida  biluvchi  sub'ekt  rivojlanishning  sur'ati  (tempi)ni  va  yo‘nalishini 
aniqlashi  mumkin.  Agar  rivojlanuvchi  sistema  nisbatan  kam  tashkillashgan  holatdan 
yuqoriroq  darajada  tashkillashgan  holatga  o‘tgan  bo‘lsa,  bunday  sistemadagi  rivojlanish 
progressiv  yo‘nalishga  ega  bo‘ladi,  agar  sistema  nisbatan  yuqori  darajada  tashkillashgan 
holatdan  pastroq  darajadagi  tashkillashgan  holatga  o‘tsa,  rivojlanish  regressiv  yo‘nalishda 
borayotgan bo‘ladi. Agar rivojlanish natijasida sistemaning tashkillashgan holati o‘zgarishsiz 
qolsa,  bunday  rivojlanish  bir  tekisdagi  rivojlanish  deyiladi.  Bunday  holatlarda  sistemaning 
murakkablik va tashkillashish darajasi ilgarigidek qolgani bilan, uning elementlari o‘rtasidagi 
va uning boshqa sistemalar orasidagi o‘rni o‘zgaradi, bunday o‘zgarishlar u bilan yonma-yon 
yashayotgan  yoki  unga  nisbatan  kengroq  bo‘lgan  boshqa  sistemalarda  progressiv    yoki 
regressiv rivojlanishlar sodir bo‘lishga zamin yaratadi. 
Rivojlanish  jarayonida sistemadagi o‘zgarishlarning  bunday xususiyatlardan kelib  chiqib 
rivojlanishga  quyidagicha  ta'rif  berish  mumkin:  Rivojlanish  sistemaning  shunday  yaxlit,