Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

2-§. XIX asr oxiridagi va XX asrdagi G‘arb falsafasi 
 
XIX  asrning  oxiri  –  XX  asrning  boshlaridagi  davr  shu  bilan  ajralib  turadiki,  falsafiy 
maktablar  XIX  asr  ikkinchi  yarmida  ijod  qilgan  mutafakkirlarning  g‘oyalarini  rivojlantirib, 
to‘plagan  ilmiy  bilimlarni  Xegeldan  keyingi  davrdagi  falsafiy  asoslarning  biri  atrofida 
birlashtirishga  harakat qildilar. 
 Empiriokrititsizm  (yoki  maxizm)  ni  ko‘pincha  pozitivzmning  ikkinchi  bosqichi  deb 
ataydilar.  Empiriokritizm  ta'limotining  asoschilari  Ernst  Max  (1838-1916)  va  Rixard 
Avenarius  (1843-1896)  edilar.  Empiriokrititsizmning  xilma-xil  ko‘rinishlaridan  biri 
empiriomonizm 
(Bogdanov), 
empriosimvolizm 
(Yushkevich) 
va 
boshqalardir. 
Empiriokrititsizmga  immanent  (ichki  tabiatdan kelib  chiqish)  falsafa  maktabi    (V. Shuppe, 
1836-1913) va konvensionalizm (A.Puankare, 1854-1912) yaqindan kelib qo‘shiladi. 
Kont,  Mill  va  Spenserning  yetakchisi  flagmani  mexanika  bo‘lgan  mumtoz 
tabiatshunoslikka  yo‘naltirilgan  mumtoz  pozitivizmi  XIX-XX  asrlar  hududida  ro‘y  bergan 

---

tabiatshunoslikdagi  inqiloblar  munosabati  bilan  tanazzulga  duchor  bo‘ldi.  Radioaktivlik, 
elektron  va  boshqa  kashfiyotlarni  o‘z  ichiga  olgan  yangi  ixtirolar  dunyoning  tabiiy  tuzilishi 
haqidagi ilgarigi tasavvurlarni butunlay tubdan o‘zgartirib yubordiki, bu narsa o‘z navbatida, 
pozitivizmni tanazzulga yuz tutishiga sabab bo‘ldi. Max ta'limotining paydo bo‘lish sabablari 
haqida  gapirib,  mashhur  fizik  M.Plank  shunday  yozgan  edi:  «Mohiyat  jihatidan,  bu  bundan 
bir  necha  o‘n  yilliklar  oldin  tabiatga  maxsus  mexanikcha  qarash  bilan  bog‘liq  bo‘lgan 
jasurona  kutishga  qarshi  qaratilgan  o‘ziga  xos  aksil  amal  edi…  muqarrar  bo‘lgan 
xushyorlikning izi sifatida Max pozitivizmi kelib chiqdi»
192
. 
«Empiriokrititsizm»  atamasi  R.Avenariusga  taalluqli  bo‘lib  «tajribani  tanqidi»  ma'nosini 
anglatar edi. Avenarius nuqtai nazaricha, bizning tajribamiz, ashyodan kelib chiqadigan ma'no 
bilan  bir  qatorda  o‘zicha    axloqiy  va  estetik  baholash  ko‘rinishida  bo‘lgan  appersepsiyalar 
(o‘zgacha  tasavvurlarni olib kelish) deb atalgan narsani, hamda antropomorfik tasavvurlarni 
o‘z ichiga oladi. Falsafaning vazifasi shundan iboratki, tajribani ushbu tashqaridan keltirgan 
narsalardan  tozalash  bilan  «sof  tajriba»  mazmunini  aniqlashdir.  Tajribaning  tanqidi  moddiy 
voqyeylikning  kuchlari,  javharlari,  sabablari  va  boshqalar  bilan  ifodalanuvchi  asosiy 
tushunchalarning tanqidi sifatida amalga oshiriladi. Shunday qilib «tajribani tozalash» bizning 
bilimlarimizning  ob'ektiv  mazmunini  «tozalash»  sifatida  namoyon  bo‘ladi.  Natijada  nima 
qoladi? His-tuyg‘u, sezgilar. 
Sezgilar  yoki  «tajribaning  betaraf  unsurlari  (elementlar)»  haqidagi  ta'limot 
empriokrititsizm dasturining markaziy tarkibiy qismidir. Tajriba unsurlari betaraf xususiyatga 
ega,  negaki,  ularni  ham  ob'ektiv  va  ham  sub'ektiv  jihatdlardan  ham  qarab  chiqiish  mumkin. 
Bir  tomondan  ular  sub'ektga  taalluqli  bo‘lsa  (ruhiy  unsurlar),  ikkinchi  tomondan  –  unga 
bog‘liq  emas  (fizik  unsurlar).  Oxir  oqibatda,  «betaraf  unsurlar»  empiriokritiklar  tomonidan 
sezgilarga olib kelib taqaladi. Sub'ektning sezgilari oxirgi voqyeylikka aylanib qoladi. Shunga 
bog‘liq  ravishda  empiriokritiklar  sub'ekt  va  ob'ektning  «qoidaviy  koordinatsiya»si  haqidagi 
shiorni  keltirib  chiqaradilar:  sub'ektsiz  ob'ekt  yo‘q.  Empirokrititsizm  dasturining  muhim 
tarkibiy qismi «eng kichik kuch qoidasi» (Avenarius) yoki «fikrni ayash qoidasi» (Max)dir. 
Max  nazarida  bu  qoida  orzudagi  fanni  tasvirlash  sifatida  namoyon  bo‘ladi.  Maxning  fikrni 
ayash  qoidasiga  ko‘ra,  taraqqiy  etgan  fan  tekinxo‘r  qatlamdan,  masalan,  sababiyat  qoidasi, 
Nyuton  fizikasining  bir  qator  tushunchalaridan  (mutlaq  makon  va  boshqalar)  ozod  bo‘lishi 
lozim.  Aynan  fikrni  «ayash»  natijasida  tafakkur  dunyoning  «asosiy  unsurlari»  bo‘lgan 
sezgilarga yetib keladi. 
 Neokantchilik  falsafasi  Germaniyada  XIX  asrning  60-nchi  yillarida  paydo  bo‘ldi. 
«Kantga  qaytish»  chaqirig‘i  Otto  Libman  (1840-1914)  tomonidan  uning  «Kant  va 
taqlidgo‘ylar»  (1865) asarida yangradiki, unda Kant falsafasi izchil idealistik nuqtai nazardan 
talqin  qilingan  edi.  Kantning  falsafiy  qarashlari  bir  qator  fiziolog  tabiatshunoslar  bo‘lgan