Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

tugallangan shakli sifatida namoyon bo‘ladi. 
Markscha  moddiyunchilik  xudoga  ishonmaslik  ateistik  (panteizm  va  deizmdan  farqli 
o‘laroq)  moddiyunchiligi  sifatida  kelib  chiqdi.  Markscha  ta'limotda  Xudoning  yoki  boshqa 
g‘ayri  tabiiy  kuchlarning  (ruhlar,  devlar,  farishtalar  va  shunga  o‘xshashlar)  qandaydir 
ravishda mavjudligi inkor etiladi. Modda abadiy bo‘lib, o‘ziga xos ob'ektiv qonunlar asosida 
rivojlanadi.  F.  Engels  yozganidek,  «moddiyuncha  dunyoqarash  qandaydir  tashqi 
qo‘shimchalarsiz,  tabiatni  qanday  bo‘lsa,  shundayligicha  sodda  tushunish  demakdir»
191
. 
Markscha  ta'limotda  dinning  o‘zi  voqyeylikning  xayoliy  in'ikosi  sifatida  o‘zining  bilish 
nazariyasi va ijtimoiy-sinfiy o‘zaklariga ega bo‘lgan, «xalq afyuni» sifatida qarab chiqiladi. 
Markscha 
moddiyunchilik 
(XVII-XVIII 
asrlardagi 
mexanistik 
va 
metafizik 
moddiyunchilik  shakllaridan  farqli  o‘laroq)  dialektik  moddiyunchilik  sifatida  maydonga 
                                                 
189
 Ѝша жойда.  331-б. 
190
 Ѝша жойда.  340-б. 
191
 К.Маркс, Ф.Энгельс. Соч. 2-е изд. Т. 20, -М., 1961, 513-б. 

---

chiqdi. Dialektika tabiat, insoniy jamiyat va tafakkurning harakat va rivojlanishining umumiy 
qonunlari haqidagi fan sifatida markscha falsafaning eng muhim tarkibiy qismidir. Markscha 
ta'limotda  u  ashyolar  va  hodisalarni  o‘zaro  bog‘liklik  va  rivojlanishda  qarab  chiqishni  talab 
qiluvchi  usul,  mantiq  va  bilish  nazariyasi  sifatida  maydonga  chiqadiki,  uning  ichki  manbasi 
qarama-qarshilikdir.  Dialektikaning  asosiy  qonunlari  sifatida  miqdor  o‘zgarishlaridan  sifat 
o‘zgarishlarga o‘tish va uning aksi qonuni, qarama - qarshiliklarning o‘zaro bir-biriga kirish 
qonuni va «inkorni inkor» qonuni shakllanadilar. 
Markscha moddiyunchilikning  eng muhim xususiyati moddiyuncha  qoidalarni  bashariyat 
tarixiga  tadbiqan  yoyish,  ya'ni  tarixiy  moddiyunchilik  ta'limotini  vujudga  keltirish  bo‘ldi. 
Tarixiy  moddiyunchilikning  tayanch  shiori:  ijtimoiy  ongni  ijtimoiy  borliq  belgilaydi. 
Markscha  ta'limot  nuqtai  nazaridan  tarix  bir-birini  almashtirib  turadigan  ijtimoiy-iqtisodiy 
formatsiyalar  yoki  o‘zining  asosida  muayyan  ishlab  chiqarish  tarziga  ega  bo‘lgan  tarixiy 
jihatdan  bo‘lishi  shart  bo‘lgan  jamiyat  turidir.  Tarixni  g‘ildiratuvchi  kuch  hukmron  va 
eziluvchi  sinflar  o‘rtasidagi  sinfiy  kurash  (ozod  kishilar  va  qullar,  patritsiylar  va  plebeylar, 
zamindorlar va chorikorlar, burjualar va proletar)  bo‘lib,  u oxir oqibatda proletar  inqilobiga 
olib  kelishi  lozim  bo‘lib,  xususiy  mulkni  bekor  qilib,  sinfsiz  kommunistik  jamiyatni  barpo 
qilib, ozod uyushma mehnatiga asoslangan va shiorga: «Har kimdan o‘z qobiliyatiga yarasha, 
har kimga ehtiyojiga yarasha», deb yozilgan jamiyatni vujudga keltirishni ko‘zda tutar edi. 
Marksning dunyoqarashi XX asrning butun mafkurasi va ijtimoiy amaliyotiga mohiyatan 
kuchli  ta'sir  o‘tkazdi.  Bu  ta'limot  bayrog‘i  ostida  juda  ham  xilma-xil,  ba'zida  esa  qarama-
qarshi  harakatlar:  sotsial-demokratlar,  kommunistlar,  milliy-ozodlik,  o‘ta  murosasiz  kuchlar 
faoliyat  ko‘rsatib,  ijtimoiy  inqiloblar  va  siyosiy  to‘ntarishlarni  amalga  oshirdilar.  Garchi 
markscha  ta'limotning  asoschilarining  o‘zi  o‘z  qarashlarini  qotib  qolgan  qat'iy  e'tiqodga 
aylantirishga  qarshi  chiqqan  bo‘lsalar  ham,  muayyan  tarzda  talqin  qilinagn  va 
muqaddaslashtirilgan  marksizm  «sotsialistik  lager»  mamlakatlarining  rasmiy  mafkuraviy 
ta'limotiga  aylantirildi.  Markscha  ta'limotni  «asliga  muvofiq»  aqidaga  aylantirilishi  va  uni 
siyqalashtirilganligi  (stalincha  ta'limotda  va  unga  qardosh  bo‘lgan  maoizm,  chuchxe  va 
boshqa  oqimlarda)  XX  asrda  G‘arbiy  yevropa  va  AQSh  da  tanqidiy  va  g‘arb  marksizmini 
(neomarksizm)  paydo  bo‘lishiga  olib  keldi.  G‘arb  neomarksizmning  bosh  vazifalaridan  biri 
Marks g‘oyalarini totalitar ruhdagi talqinlardan tozalash edi.  
XX asr oxiriga kelib «real sotsializm» ning barbod bo‘lishi va «sotsialistik sistema»ning 
tarqab ketishi jahon taraqqiyotini o‘zida mujassamlashtirgan deb e'lon qilingan proletariatning 
manfaati  uchun  ayrim  olingan  mamlakatlarda  va  umuman  jahonda  ijtimoiy  tuzumni  zo‘rlik 
bilan  almashtirishning  muqarrarligi  va  zarurligi  haqidagi  nazariy  qurilmalarning  asossiz  va 
amaliy jihatdan zararli ekanligini ko‘rsatdi.