Axmedov bekzod

1.9.  Jismoniy mehnat vaqtida termoregulyatsiyaning xususiyatlari. 

 

Jismoniy  mashqlar  va  jismoniy  mehnatda  kishi  ayniqsa  ko’p  terlaydi.  Juda 

og’ir  jismoniy  mehnatda  odamning  kuniga  91  gacha  ter  chiqarishi  va  shu  tariqa, 

terni bug’lantirish yo’li bilan 5000 gacha kkal yo’qotishi hisoblab topilgan. 

Jismoniy mehnat vaqtida issiqlikning hosil bo’lishi va chiqarilishi ortadi. Tana 

haroratining  salgina  (1°C)  oshishi  mushaklar  va  umuman  organizm  faoliyatini 

yaxshilaydi. 

Haroratning 

oshishi 

markaziy 

asab 

tizimida 

joylashgan 

termoyegulyasiya  markazlarini  qo’zg’atadi,  natijada  yurak-tomir,  nafas  hamda 

to’qimalarda  oksidlanish  jarayonlari  kuchayadi.  Haroratning  salgina  ko’tarilishi 

organizmni «o’lik nuqtadan» chiqarib «ikkinchi-nafas»ning boshlanishi uchun asos 

bo’ladi. 

Mushaklar ish bajarishda, jumladan, jismoniy mashqlar bilan shug’ullanganda 

organizmda  issiqlikning  boshqarilishi  uchun  zarur  bo’igan  shartli  retlekslar  hosil 

---

 

40 

bo’ladi.  Masalan,  start  oldi  davrida  tana  haroratining  salgina  oshishi  organizmni 

kelayotgan jismoniy mashqlarni baj aril ishiga tayyor qiiadi 

Tashqi  muhit  harorati  va  namligi  qanchalik  yuqori  bo’lsa,  hamda 

bajariladigan jismoniy mashqlarning muddati qanchalik cho’ziladigan bo’lsa, tana 

harorati  o’shancha  oshadi.  Lekin  organizmning  bu  reaksiyasi  cheklangan  bo’lib, 

normotermiya diopazoniga qoladi. 

Ba’zan  shiddatli  sportiv  mashqlar  bajarilganda  issiqlikning  tarqalishi  uning 

hosil  bo’lish  jarayonidan  orqada  qoladi,  kechikadi.  Buning  oqibatida  organizm 

harorati  38,5-  39,5°C  gacha  va  hatto  undan  ham  ko’proq  ko’tariladi.  Buning 

natijasida  markaziy  asab  tizimi  faoliyati  pasayadi,  shu  sababli  organizmning 

boshqa  funksional  tizimlarida  ham  ma’lum  o’zgarishlar  kuzatiladi.  Tana 

haroratining yanada ko’tarilishi (39°C) isitmaga sabab bo’ladi. 

Yuqori  namlik  sharoitda  uzoq  muddatga  yugurish,  velosiped  poygalarida, 

futbol  o’yinida  va  boshqa  turdagi  sportiv  o’yinlarida  harorat  yuqori  bo’lmagan 

vaqtda  ham  (20-  25°C)  isitma  kuzatiladi.  Shuning  uchun  sportchilarda  isitma 

hodisasi  ro’y  bermasligi  uchun  na  faqat  muhit  haroratini,  balki  uning  namligini 

ham nazarda tutish zarur. 

Jismoniy  mehnat  va  jismoniy  mashqlar  moddalar  almashinuvi  jarayonlariga 

ta’sir  etib,  ulami  kuchaytiradi.  Jismoniy  ish  vaqtida  tana  haroratining  fiziologik 

me’yorida  saqlanishi  uchun  ortiqcha  issiqlikni  organizmdan  chiqarish  asosan 

terlash  orqali  bo’ladi.  Bundan  tashqari  mushak  faoliyatida  moddalar 

almashinuvining  qator  mahsulotlari:  sut  kislotasi,  karbonat  angidridi,  fosfor 

kislota, kreatinin va boshqalar qonga o’tadi. 

Ularning ba’zilari buyraklar va ter bezlari orqali organizmdan chiqariladi. 

Jismoniy  mehnat  natijasida  organizmdagi  umumiy  qonning  bir  qismi 

mushaklarga  oqishi  sababli  ichki  a’zolarga,  shu  jumladan  buyraklarga  ham  qon 

kelishi  kamayadi.  Bu  siydik  ajralishining  kamayishiga.  undagi  turli  moddalar 

konsentrasiyasining ortishiga olib keladi. Siydikning . solishtirma og’irligi ortadi, 

reaksiyasi  o’zgaradi.  Ayniqsa  bajaraladigan  mushak  ishining  shiddati,  muddati, 

og’ir-yengilligi va boshqa omillar siydik tarkibi va reaksiyasining o’zgarishiga har 

---

 

41 

xil  ta’sir  ko’rsatadi.  Masalan,  adrenalin  gormoni  ta’sirida  glikogen 

parchalanishining kuchayishi billan qonda glyukoza miqdori me’yoridan ortganida 

siydik tarkibida glyukoza paydo bo’ladi.

 

Jismoniy  mehnat  bajarishda  siydik  tarkibida  sut  kislotasining miqdori  ortadi. 

Ayniqsa  suv  muhitda  yuqori  tezlikdagi  og’ir  ishlarni  bajarishda  malpigiy 

koptokchalari  epiteliysining  o’tkazuvchanligi  ortishi  natijasida  siydik  tarkibida 

oqsil, ba’zida esa hatto eritrositlar kuzatiladi. 

Quruqlikda, ayniqsa tashqi muhitning yuqori harorati sharoitlaridagi jismoniy 

ishlarni  bajarish  ter  bezlari  funksiyasining  kuchayishi  bilan  kuzatiladi.  Buyrak 

orqali  ajratiladigan  moddalarning  ko’pchiligi  ter  bezlari  orqali  organizmdan 

chiqariladi.  Ter  tarkibida  kreatinin,  siydikchil,  ammiak,  sut  kislotasi,  tuzlar 

konsentrasiyasi ortadi. 

Jismoniy  ishda  nafas  a’zolari  ishining  tezlashishi  kuzatiladi.  Bu  moddalar 

almashinuvining  oxirgi  mahsulotlaridan  karbonat  angidridning  organizmdan 

chiqarilishini tezlashtiradi. Ter bezlari yaxshi rivojlanmagan hayvonlarda, masalan 

itlarda  organizmdan  ortiqcha  suv  ajratilishi  va  tana  haroratining  me’yorida 

ushlanish ko’p jihatdan so’lak ajralishi va nafas a’zosi ishiga bog’liq bo’ladi. 

---

 

42