Axborotlarga ishlov berish va boshqarish” kafedrasi tizimlarnazari ya s I fanidan Sirtqi ta’lim yo‘nalishi uchun Ma’ruza matni 5330200-«Informatika va axborot texnologiyalari»

Texnik tizimlarning ishlashi asosida mashina tomonidan amalga oshiriladigan jarayonlar yotsa, tashkiliy-iqtisodiy tizimlar ishlashining asosida esa inson-mashina majmuasi tomonidan amalga oshiriladigan jarayonlar kiradi.

1.1-rasm.Tizimlarning tasniflanishi.

Mavhum tizimlar — bu moddiy obrazlar yoki modellarning tafakkur yordamida aks ettirilishi bo`lib, ular bayonli (mantiqiy) va belgili (matematik) tizimlarga bo`linadi.
Mantiqiy tizimlar moddiy tizimlarning deduktiv yoki induktiv ifodalanishidir. Ularga moddiy tizimlarning tuzilishi, holatlarining asosiy qonuniyatlari va dinamikasi haqidagi tushuncha hamodellara ta’riflar tizimi sifatida qarash mumkin.
Belgili tizimlar mantiqiy tizimlarning shakllanishi bo`lib, 3 ta sinfga ajraladi:
Statistik matematik tizimlar yoki modellar- ularni moddiy tizimlar holati (holat tenglamasi)ning matematik apparati vositalari bayoni sifatida qarab chiqish mumkin.
Dinamik matematik tizimlar yoki modellar - ularni moddiy (yoki mavhum) tizimlardagi jarayonlarning matematik ko`rinishi sifatida ko`rib chiqish mumkin.
Kvazistatik (kvazidinamik) tizimlar - ular statika va dinamika orasida noturg`un holatda bo`lib, ba`zi ta`sirlarda statik , boshqalarida esa tizimlar kabi bo`ladilar. Keyingi darajaga o`tishda esa kuzatuvchi meta-tilyai, ya`ni 1-darajali tilni shu tilning o`zini bayon etish orqali kengaytirishdan hosil bo`lgan tilni qo`llaydi. Bu tilni yaratish tizim strukturasi vujudga kelishi qonunlarini ochish bilan barobar bo`lib, tadqiqotning eng yuqori bahodagi natijasi hisoblanadi.
Murakkab tizimlar (MT) — bu shunday tizimlarki, ularni ba`zi qismtizimlarni qo`shib yaratib bo`lmaydi. Bu holat quyidagi bilan barobar:
a) kuzatuvchi asta-sekinlik bilan ob`ektga nisbatan o`z munosabatini o`zgartiradi va uni turli tomondan kuzatadi;
b) turli kuzatuvchilar ob`ektni turli tomondan tadqiq etadilar.
Misol: avtomobilning oynasi shishasini tanlash. Masalani hal etish uchun ob`ektni har xil tarafdan va turli tillarda ko`rib chiqish lozim: shaffoflik va sinish koeffisienti - optik tilda; mustahkamlik va egiluvchanligi - fizik tilda; tayyorlash uchun stanoklar va vositalarning mavjudligi - texnologik tilda; bahosi va rentabelligi - iqtisodiy tilda va h.z.
Har bir kuzatuvchi o`zining talablari va mezonlariga mos keladigan shaffof materialni tanlaydi. Barcha kuzatuvchilar tomonidan yig`ilgan to`plamlarning kesishmasidan foydalanib, metakuzatuvchi pastroq darajali tillardagi barcha tushunchalarni birlashtiradigan hamda ularning xossalari va munosabatlarini bayon etadigan metatilni qo`llagan holda yagona yaxlit materialni tanlab oladi. Qiyinchiligi: 1-darajadagi kuzatuvchilar tomonidan yig`ilgan qismto`plamlar kesishmasligi mumkin. Bunday hollarda metakuzatuvchi ba`zi kuzatuvchilar (fiziklar, texnologlar va h.z.)dan talablarini pasaytirish va mos ravishda, potensial echimlar qismto`plamlarini kengaytirishni so`rashi mumkin. Bunda ekspert so`rovi - tizimli tahlilning asosiy vositasidir.
Tizimlarni murakkablik darajasiga qarab baholash mumkin, bunda ushbu tushunchaning turlicha ma`nolaridan foydalanish mumkin:
a) MT modellari sonini o`lchash orqali;
b) MT da qo`llaniladigan tillar sonini taqqoslash orqali;
v) metatilning birlashmalari va qo`shimchalari sonini o`lchash orqali;