Axborot iste’moli madaniyati va uni rivojlantirish yo‘llari bobning qisqacha mazmuni

5.3-§. Ota-onalar virtual axborot madaniyati 

---

36 
 
Jahonda sodir bo‘layotgan global axboriy o‘zgarishlar va ularning 
virtual tahdid sifatida namoyon bo‘lish xususiyatlari tobora kuchayib 
bormoqda. SHu bois, virtual olam muammolariga e’tibor qaratish, tub 
ildizlarini aniqlash va bartaraf etish hayotiy zaruratga aylanmoqda. 
CHunki 
globallashuv 
sharoitida 
virtual 
olamdagi 
axloqiy 
muammolarning ko‘payishi, rivojlanishi jamiyatda milliy va 
umuminsoniy axloqiy qadriyatlarning yo‘qolib borishiga, unutilishiga, 
jamiyat a’zolarining ongi va dunyoqarashining zararlanib borishiga, 
o‘zaro munosabatlar yomonlashishiga va shu kabi boshqa jiddiy 
axloqiy muammolarga sabab bo‘lmoqda.
Dunyoning qator rivojlangan mamlakatlarida virtual olam 
muammolari, jumladan, virtual axloqqa oid ko‘plab ilmiy tadqiqotlar 
olib borilmoqda. Tadqiqotchilar virtual muammo turlari, «real jamiyat 
– virtual jamiyat», «real jamiyat – virtual shaxs», «haqiqiy shaxs – 
virtual jamiyat», «haqiqiy shaxs – virtual shaxs» munosabatlari, virtual 
olamda axloqiy me’yorlar, umuminsoniy tamoyillarning nazariy-
metodologik jihatlari, ma’naviy-axloqiy dunyoqarash muammolariga 
alohida e’tibor qaratmoqdalar. Jumladan, American University of Paris 
(Fransiya)da insonning virtual olamdagi muammolarga axloqiy 
munosabatini rivojlantirish, shaxs va jamiyatga salbiy ta’sirini 
asoslash, Stenford University (AQSH)da shaxsning ijtimoiy ongi 
shakllanishida virtual axborot madaniyatining amaliy jihatlarini 
ifodalash, Seoul National University (J.Koreya)da virtual olam 
muammolarining omillari, xususiyatlari o‘rganilmoqda.
O‘zbekistonda ham so‘nggi yillarda virtual olam muammolari, 
ularning salbiy oqibatlarini bartaraf etishga jiddiy e’tibor 
qaratilmoqda. Virtual olamdagi muammolar echimiga milliy va 
umuminsoniy qadriyatlar asosida yondashilmoqda. Bunda, ayniqsa, 
yoshlarning axloqiy tarbiyasini yuksaltirish, ularning zamonaviy 
axborot kommunikatsiya texnologiyalarini faol sub’ektiga aylanib 
borishi barobarida ma’naviy-axloqiy jihatdan yuksalishiga, shaxsiy 
manfaatlarni emas, balki inson qadr-qimmatini ustun qo‘yishga 
yo‘naltirish ustuvor ahamiyat kasb etadi. Davlatimiz rahbari SHavkat 
Mirziyoev ta’kidlaganidek: «... yosh avlod tarbiyasi hamma zamonlarda 
ham muhim va dolzarb ahamiyatga ega bo‘lib kelgan. Ammo biz 
yashayotgan XXI asrda bu masala haqiqatan ham hayot-mamot 
masalasiga aylanib bormoqda».
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ma’naviy-ma’rifiy 
ishlar samaradorliginioshirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar 

---

37 
to‘g‘risida” 2019 yil 3 maydagi PQ-4307 son qarori ijrosini ta’minlash, 
shuningdek, yoshlarni mustaqil hayotga dunyoqarashi keng, faol 
fuqarolar etib tarbiyalash maqsadida O‘zbekiston Respublikasi 
Vazirlar Mahkamasining “Uzluksiz ma’naviy tarbiya konsepsiyasini 
tasdiqlash va uni amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi Qarori 
2019 yil 31 dekabrda tasdiqlandi. Ushbu Konsepsiyada ota onalarning 
farzand tarbiyasi bo‘yicha bilimlarini, pedagogik madaniyatini 
oshirish, ommaviy axborot vositalari, shu jumladan, Internet jahon 
axborot tarmog‘i orqali tarqatilayotgan g‘arazli axborotlar, odob-
axloqni emiruvchi illatlar, yoshlarni zalolatga boshlovchi buzg‘unchi 
g‘oyalarga qarshi sog‘lom dunyoqarashni shakllantirishga qaratilgan 
alohida chora-tadbirlarga e’tibor berilgan. SHuningdek, oilada ota-
onalarning farzand tarbiyalash metodlariga oid bilimlarini muntazam 
oshirib borish maqsadida: bola tarbiyasida milliy tarbiya metodlari va 
zamonaviy pedagoglarning ilg‘or yutuqlaridan samarali foydalanish; 
mahallalardagi “Ota-onalar unversitetlari” da ota-onalar uchun 
farzandlarda yoshiga mos ijtimoiy kompetensiyalarni tarbiyalash 
bo‘yicha treninglar o‘tkazish; “Tarbiya maktabi” rukni ostida ota-
onalar, pedagoglar uchun teleko‘rsatuvlar, bolalar, yoshlar uchun 
rasmlar bilan bezatilgan yorqin, rang-barang qo‘llanmalar, multimedia 
mahsulotlari kabi didaktik materiallar turkumini yaratish; uzluksiz 
ma’naviy 
tarbiya 
amaliyotida 
to‘plangan 
ijobiy 
tajribani 
ommalashtirish maqsadida “YOsh ota-onalar kitobi” va boshqa 
metodik qo‘llanmalar asosida multimediali taqdimotlar seriyasini 
yaratish va ota-onalarga tarqatish mexanizmi yo‘lga qo‘yiladi. 
Jamiyatda ijtimoiy-ma’naviy muhitni sog‘lomlashtirish, oilaviy 
qadriyatlarimizga zid bo‘lgan turli ma’naviy tahdidlarga qarshi 
mafkuraviy immunitetni shakllantirishga qaratilgan profilaktik 
tadbirlarni tashkil etish, xududlar bo‘yicha oilalarda sog‘lom 
tarbiyaviy muhitni yaratish va otaonalarga tarbiya usullarini 
o‘rgatishga qaratilgan maqsadli va manzilli targ‘ibot tadbirlari va 
treninglar o‘tkaziladi. 
Bugungi axborotlashgan jamiyat sharoitida ta’lim-tarbiya 
masalasi murakkab, keng ko‘lamli masalalardan biri bo‘lib, ulkan 
ma’suliyatli ishni oila, mahalla, maktab va keng jamoatchilik bilan 
hamkorlikda olib borish muhim ekani isbot talab qilmaydigan 
aksimomadir.
Pedagogika fanlari doktori, professor M.Quronov o‘zining “Bolam 
baxtli bo‘lsin desangiz...” deb nomlangan tarbiya kitobida “Tarbiyadagi 
milliy g‘urur, vijdoniylik, odob, mafkuraviy onglilik, vatanparvarlik, 

---

38 
muloqot madaniyati kabi ijobiy xislatlarga hamda boshqa qator katta-
kichik qusurlarga e’tibor qilmaslik oqibatida ko‘z o‘ngimizda 
shakllanayotgan shaxs taqdirida jiddiy asorat qoldiradi, unda 
bepisandlik, loqaydlik, beparvolik, xudbinlik kabi illatlarning paydo 
bo‘lishiga olib keladi”, degan fikrlari bugungi kunning dolzarb 
muammolariga mos keladi. 
Vertual so‘zi rus-o‘zbek lug‘atida extimoliy muayyan sharoitda 
mavjud bo‘lishi mumkin yoki kompyuter vositalari yordamida aks 
ettiriladigan virtual borlik, voqelik (kompyuter qurilmalari yordamida 
xaqiqiy mavjud sharoitga o‘xshash sharoitni yaratish, hosil qilish)kabi 
manolarni bilishimiz mumkin. 
Madaniyat so‘zi esa arabcha, madina - shahar, maskan, taraqqiyot 
o‘chog‘i kabi ma’nolarini anglatib, tabiat va o‘zaro munosabatlarda aks 
etadigan insoniy faoliyatining o‘ziga xos shaklini ifodalaydigan 
tushuncha. Madaniyat alohida individning hayotiy faoliyati, ijtimoiy 
guruh yoki jamiyatning faoliyat usulini aks ettiradi. Demak, virtual 
madaniyat kompyuter, axborot vositalari orqali aks etilidagan o‘zaro 
munosabatlardagi insoniy faoliyat tushiniladi. Virtual madaniyatga 
o‘xshash 
iboralar 
virtual 
savodxonlik, 
mediamadaniyat, 
mediasavodxonlik bo‘lib, bu axborot va ommaviy zo‘ravonlikdan 
himoya qobig‘iga o‘xshaydi. Go‘yoki ommaviy axborot vositalarini 
targ‘ib qilishda raqamli savodxonlik deb qarashimiz ham mumkin.
Mediasavodxonlik 
(media 
literacy) 
– 
“mediamatnlarni 
o‘zlashtirish, tahlil etish va yaratish qobiliyati”.
Mediasavodxonlik (media literacy) – turli shakllardagi 
xabarlardan (messages) foydalanish, tahlil etish, baholash va uzatish 
qobiliyati.
Mediasavodxonlik (media literacy) – media foydalani-ladigan 
kodli va reprezentatsion tizimlar, zamonaviy dunyoda mediani 
ijtimoiy-madaniy 
va 
siyosiy 
nuqtai 
nazardan 
tushunish, 
mediamatnlarni idrok etish, yaratish, tahlil etish, baholash qobiliyati 
rivojlangan mediasavodxon shaxsni tayyorlash jarayoni; bunday 
insonning hayoti fuqarolik mas’uliyatining to‘liq anglanishi bilan 
bog‘liq.
Ayrim 
tadqiqotchilar 
mediasavodxonliknini 
mediamadaniyatning komponenti sifatida ham talqin etishadi. 
Masalan, N.Rustamova “shaxs mediamadaniyati” tushunchasiga 
quyidagicha ta’rif bergan: “SHaxs mediamadaniyati shaxs madaniyati 
uchun zarur qism bo‘lib, ommaviy media turlari, ular orqali 
tarqatilayotgan axborotlar bilan tanishish, ularni tanlash, saralash, 

---

39 
tahlil qilish va baholash asosida tegishli sohalar bo‘yicha nazariy bilim, 
amaliy ko‘nikma, malakalarni o‘zlashtirish, puxta egallash, ushbu 
bilimlarni kasbiy, kundalik, madaniy, ma’naviy va ma’rifiy (amaliy) 
faoliyatda mahorat bilan qo‘llay olish qobiliyatlarining yig‘indisi”.
Tadqiqotchi o‘z fikrini davom ettirib, mohiyatiga ko‘ra shaxs 
tomonidan mediamadaniyatning o‘zlashtirilishi stixiyali jarayon 
bo‘lmay, bir necha bosqichda evolyusion rivojlanishga asoslanishi, 
shaxsda mediamadaniyatni shakllanish jarayonining umumiy 
mohiyati: mediasavodxonlik, mediabilimdonlik, mediamahorat va 
mediakompetentlikda o‘zining to‘liq ifodasini topishi haqidagi 
xulosaga kelgan. 
«Virtual olam» o‘zi bilan hissiy olamni va undagi insonning aniq 
kechinmalarini eslatishi muhim emas, balki tegishli g‘oyalar qanchalik 
g‘alati bo‘lmasin, insonning ushbu g‘oyalarga mos keladigan olamda 
bo‘lishi muhimdir. Virtual olam – kompyuter o‘yinlari yangi virtual 
dunyo tushunchasini yaratdi, unda mavjud dunyoning ko‘pchilik 
qirralari ifodalanadi. Onlayn o‘yinlari, boshqa o‘yinlar tovar-pul 
munosabatlari doirasiga ham kirib keldi.
«Virtual olam» sohasidagi tadqiqotlarning dolzarblashuviga 
kompyuter va axborot texnologiyalari sohasidagi jadal rivojlanishlar, 
asta-sekin oddiy kommunikatsiya vositalarining o‘rnini bosgan, 
axborot almashuvning yangi usullari kashf qilinishi va joriy etilishi 
sezilarli darajada turtki berdi. Vaqt o‘tgani sari «virtual» tushunchasi 
inson faoliyatining barcha sohalariga chuqur kirib bordi. Masalan, u 
hozirgi kunda insonga boshqaruv va tezkor qarorlar qabul qilish 
ko‘nikmalarini egallashga yordam berayotgan turli xildagi virtual 
trenajerlar va simulyatorlarga nisbatan keng qo‘llanilmoqda.
Virtual olam – tushunchasi voqelik (virtual corporation) 
tushunchasi bilan ham bir xil mazmunga ega bo‘lib, multimediya – 
operpativ vositalari yordamida «ekranli dunyoda» ifodalanuvchi 
mavjud dunyoga aynan kirish va ishtirok etish holatini (illyuziya) 
amalga oshiruvchi kontaktiv axborot o‘zaro harakatining yangi 
texnologiyasidir. Bu undan foydalanuvchi tasavvurda yaratiladigan 
anchagina abstrakt – nisbiy dunyodir. Virtual olam falsafiy nuqtai-
nazardan qaraganda, har qanday substratda texnika vositalari 
yordamida yaratiladigan va insonga uning moddiy dunyoni idrok etish 
imkonini beradigan odatdagi sezgilari: ko‘rish, eshitish, hid bilish va 
boshqa qobiliyatlari orqali uzatiladigan olamdir. Sinonimlari: elektron 
olam, olamning kompyuter modeli. Olamdagi narsa va hodisalarni 
sezishda ishonarli majmuini yaratish uchun virtual olam xossalari va 

---

40 
ta’sirlarini kompyuterda sintez qilish real vaqtda amalga oshirilishi 
lozim. Virtual olam ob’ektlari o‘zini moddiy olam ob’ektlari kabi tutishi 
kerak. Foydalanuvchi virtual olam ob’ektlariga ta’sir ko‘rsatish 
imkoniyatiga ega bo‘lishi mumkin.
Massachusets Texnologiya institutida 1977 yilda yaratilgan 
«Aspen kinokartasi» birinchi virtual borliq sistemasi hisoblanadi. Bu 
kompyuter dasturi Kolorado shtatidagi Aspen shahri bo‘ylab sayrni 
simulyasiya qilib, joyni aks ettirishning turli usullari o‘rtasida tanlash 
uchun imkoniyat yaratgan. Qishki va yozgi variantlar real 
fotosuratlarga asoslangan. Hozirgi vaqtda virtual olam mahsulotlari 
inson faoliyatining turli sohalarida: loyihalash va dizayn, er osti 
boyliklarini qazib olish, harbiy texnologiyalar, qurilish, trenajyorlar va 
simulyatorlar, marketing va reklama, dam olish industriyasi va 
hokazolarda keng qo‘llaniladi. Boshqacha so‘zlar bilan aytganda, inson 
«virtual olam»ni mustaqil olam, mustaqil voqelik sifatida idrok etadi. 
Biroq bundan tashqari «virtual olam» inson uchun boshqa voqealar 
orasidagi voqelikdir, ya’ni u zamonaviy madaniyat va qadriyatlar 
ierarxiyasida hamda boshqa ramziy voqeliklarga nisbatan muayyan 
maqomni egallaydi. SHu asnoda biz ikki asosiy munosabatni: 
«mavjudlik – mavjud emaslik» va «o‘rin» munosabatlarini nazarda 
tutamiz. Darhaqiqat, biz bir tomondan, virtual voqeliklar haqida ular 
«virtual» degan holda baholaymiz, ya’ni masalan, tabiat hodisasi 
singari jismoniy ma’noda emas, faqat virtual foydalanuvchining ongi 
uchun mavjudligini baholaymiz. Boshqa tomondan, biz virtual 
voqeliklar qisman badiiy voqeliklarni, qisman tush ko‘rishlar 
voqeliklarini boshqa eslatuvchi ramziy voqeliklar turlaridan biri degan 
holda virtual voqeliklar o‘rnini belgilashimiz mumkin.
Olimlarning fikriga ko‘ra, virtual reallik inson ongining 
o‘zgarishiga qanchalik ta’sir etishini aniq aytib berish qiyin, chunki 
virtuallikka qaramlik asosida yotuvchi gipermotivatsiyalashganlik 
(o‘ta kuchli moyillik) hali etarlicha o‘rganilmagan.
Virtual reallik mavzusi ham o‘z navbatida yirik tadqiqotlarni 
talab etadi. Ijtimoiy tarmoqlar aslida kimlarga va nima uchun kerak 
degan savolga aniq javob yo‘q. Ijtimoiy tarmoqlarning o‘zi bu savolga 
mantiqan «insonlar o‘rtasidagi muloqotni ta’minlash, turli dunyo 
xabarlaridan boxabar etish, do‘st orttirish, o‘zining ikkinchi bo‘lagini 
«sevgisini» topishda insonlarga yordam berish» kabi maqsadlari 
borligini bildirishadi, ammo bu bilan ular yoshlar ongiga ommaviy 
madaniyatni singdirib, ularning ongini umuman yot bo‘lgan romantik 
g‘oyalar, xom xayollar bilan to‘ldiradi. Buning tub mohiyatiga nazar 

---

41 
solsak, kimlarningdir iqtisodiy yoki siyosiy maqsadlari yotishini 
ko‘rish mumkin. CHunki o‘z g‘oyalarini sezilarsiz tarzda singdirib 
bo‘lgach, ijtimoiy tarmoqlar turli chaqiriqlar va reklamalar orqali avval 
moliyaviy so‘ngra, hatto, yashirin siyosiy maqsadlarini ham amalga 
oshirishi mumkin. 
«Virtual olam» muammolarini sotsiologiya, kibernetika, tibbiyot 
bilan birgalikda tadqiq qilish uni katta ijtimoiy ahamiyatga ega 
ekanligini tasdiqlamoqda, chunki kishilarning hayot faoliyati kundan-
kunga «virtual hamjamiyatda», «tarmoqli jamiyatda», «kibermakonda» 
faolroq amalga oshirilmoqda. Ijtimoiy «virtual olam»ning shakllanish 
jarayoni bir tomondan yangi axborot texnologiyalarining, xususan, 
internetning rivojlanish natijasi bo‘lsa, boshqa tomondan, u insonning 
ijtimoiypsixologik ehtiyojlaridan kelib chiqadi, uchinchi tomondan esa, 
uning o‘ziga xosligi turli davlatlar va xalqlarning madaniy-tarixiy 
o‘ziga xosliklariga mos keladi. SHu bilan birgalikda, mazkur jarayon 
ushbu fanlararo muammoning falsafiy tadqiqoti ahvoli uning holati va 
muhimligiga mos kelmayotgani borasida mulohaza yuritishga asos 
beradi. Ko‘p jihatdan mazkur muammoni zamonaviy fan va falsafada 
«virtual voqelik»ning fundamental yalpi tadqiqotlari kam 
o‘rganilganligi bilan izohlash mumkin. 
«Virtual olam»da axloqiy me’yorlar o‘zgarishining mohiyatini 
anglashda ularning sub’ektlari o‘rtasidagi o‘zaro axloqiy ta’sir va 
taqozolanganlik xususiyatlarini aniqlab olish muhim ahamiyatga ega. 
Adabiyotlarda hozirgacha axloqiy me’yorlarning qadriyat sifatidagi 
mazmuni, ularning ta’sir etish mexanizmlari, axborot tarqatish 
mazmuni va funksiyalari, aholining axloqiy ongi va madaniyati hamda 
boshqa shu kabi masalalar etarlicha yoritib berilmagan. Biroq bu 
borada olib borilgan tadqiqotlar muayyan natijalarga olib kelganini 
ham inkor etib bo‘lmaydi. Zero, «virtual olam»da axloqiy 
me’yorlarning o‘zgarish tendensiyalarini o‘rganish borasidagi ba’zi 
masalalar shunday tadqiqot yondashuvlari sababli bugungi kunga 
kelib o‘z echimini topib kelmoqda. Xususan, hozirda «virtual 
olam»dagi axloqiy me’yorlar va inson o‘rtasidagi o‘zaro munosabat, 
ta’sirlashuv manzarasini to‘liqroq tasavvur qilish mumkin. SHunday 
bo‘lsada, bu borada hanuz o‘z echimini kutib turgan muammolar 
mavjud. Ayniqsa, ba’zi yoshlar turli guruhlarining axloqqa zid xatti-
harakatlarini 
motivlashish 
mexanizmlari 
masalasi 
shular 
jumlasidandir.
«Virtual olam»da axloqiy me’yor doimo u yoki bu xulq, xatti-
harakat, faoliyat namunasi, etalonining izohini o‘z ichiga oladi. Ushbu 

---

42 
namuna 
o‘zida 
axloqiy 
baholash 
xususiyatlarini 
ham 
mujassamlashtiradi. CHunki bunday axloqiy me’yorni qo‘llab-
quvvatlovchi axborotlashgan jamiyatda nazarda tutilgan xatti-
harakatni foydali, zarur, ixtiyoriy deb biladi. Bunday baholar barcha 
axloqiy me’yor va tamoyillar orqali belgilanadi. Inson axloqiy 
me’yordagi xususiy holatlar (qilmish, munosabat, voqea)ni 
umumlashtirib va tizimlashtirib, ularga xos bo‘lgan individual axloqiy 
modelni o‘zida ifodalaydi. Demak, bunday modellar keng miqyosda 
axborotlashgan jamiyatda o‘ziga xos ijtimoiy munosabatlarni pozitiv, 
ijtimoiy foydali oqimga soladi. Bunda axloqiy me’yorlarning o‘zi ham 
boshqalarga axborot beradi, yo‘naltiradi, tashkil etadi, ijtimoiy-axloqiy 
munosabatlarni barqarorlashtiradi. SHu nuqtai-nazardan qaraganda, 
har qanday inqilobiy jarayon kabi axborotlashgan jamiyatga o‘tish 
ham kutilmagan oqibatlarga olib kelishi mumkin. Muammo uning 
rivojini rejalashtirishda emas, balki salbiy oqibatlarning oldini 
olishdadir. Bu rivojlanishning rejali, boshqariladigan yo‘nalishdan 
farqi shunda. Hodisalar xavfli tomonga burilishining ehtimoli katta. 
Buning uchun sayyoramizdagi axborot tizimlarini monopollashtirish 
va uni ayrim guruhlarning tor manfaatlariga bo‘ysundirish harakatida 
yurgan kuchlarni esga olish kifoya. SHuning uchun ham 
«axborotlashgan jamiyatning shakllanishi – butun insoniyatning 
umumiy muammosidir». 
Xullas, virtual olamda axborot ishlab chiqarish moddiy ishlab 
chiqarishni siqib chiqarmaydi, balki uning ustida quriladi va moddiy 
ishlab chiqarishning rivojlanishiga turtki beradi. Virtual olamda inson 
bilimi rivojlanishning asosiy manbai bo‘lib qoladi. Ishlab chiqarishning 
yuksak rivojlanishi, zamonaviy makroelektronika va kompyuter 
texnikasiga asoslanadi. Bular ommaviy axborotlarni vujudga keltiradi, 
axborotni mujassamlashtiradi va qayta tahlil qiladi. Kommunikatsiya 
tizimidagi o‘zgarishlar jamiyatning barcha sohalari tizimini tubdan 
o‘zgartirib yuboradi. Virtual olamning muhim belgisi – axborotlarni 
tez qabul qilib olish, tahlil qilish, saqlash va iste’molchilarga tez 
etkazishdir. Bunday jamiyatda taraqqiyot fan yutuqlarini ishlab 
chiqarishga maqsadli va tez joriy qilish asosida boradi. 
Hozirgi davrda tamaddun texnologik va ijtimoiy o‘zgarishlar 
bilan namoyon bo‘layotgan tarixiy davrni boshdan kechirmoqda. 
Jamiyatda yuz berayotgan jarayonlar ikki muhim masalani qo‘ymoqda. 
Bularning birinchisi – ijtimoiy moslashuv muammosi, kishilar va 
jamiyatning 
ushbu 
o‘zgarishlarga 
moslashishga 
hozirligi 
muammosidir. Ikkinchi masala, demokratiya va tenglikka tegishlidir. 

---

43 
Zamonaviy texnologiyalar sohasida o‘qish narxining balandligi 
sanoatlashgan va bir muncha kamroq rivojlangan mamlakatlar, yosh 
va keksa avlod o‘rtasidagi jarlikni kengaytirib yuborishi mumkin.
Virtual axborot tahdidi shunday bir universal xarakterga egaki, 
uning boshqa sohalarga jiddiy salbiy ta’sir qilish imkoniyati bor: shaxs 
dunyoqarashiga, 
jamiyat 
barqarorligiga, 
davlat 
tinchligiga, 
jamoatchilik fikrini chalg‘itishga va oxir-oqibatda har bir 
mamlakatning ma’naviy, siyosiy, iqtisodiy, madaniy yuksalishiga ham. 
CHunki axborotning davlat, jamiyat va shaxs faoliyatiga kirib kelishi 
birdaniga ko‘zga tashlanmaydi. SHu boisdan ham jamiyatda mavjud 
axborotlarni turli jihatdan farqlash, yaxshi ma’lumotni o‘zlashtirish va 
zararlisini rad etish uchun inson ongi rivojlangan, axborot madaniyati 
yuksak darajada bo‘lishi zarur. Har bir mamlakat aholisining asosiy 
qismi esa bunday imkoniyatga ega emas. SHuning uchun, axboriy 
barqarorlikka, birinchi o‘rinda axborot tarqatuvchilar ega bo‘lishi 
shart. Virtual axborot tahdidining ushbu uch tarmog‘i bir-biriga 
chambarchas bog‘liq. Zero, davlat shaxs va jamiyatning axborot 
manfaatlariga e’tiborsiz bo‘la olmaganidek, shaxs va jamiyat o‘z 
xavfsizligini ta’minlash yo‘lida qayg‘urar ekan, ayni chog‘da, davlat 
manfaatlarini ham himoyasiga olgan hisoblanadi. Albatta, hozirgi 
kunda shaxsning axborot xavfsizligini ta’minlash muammosi har 
qachongidan xam dolzarbroq tus olmoqda.
Axborot orqali shakllantirilayotgan g‘oyaviy ta’sir, oshkora 
mafkuraviy tazyiq oldida hattoki tajribali mamlakatlar ham qiyin 
ahvolga tushib qolmoqda. Buning sababi axborotlashgan ta’sirning 
an’anaviy xavf-xatarlar – terrorchilik, yadroviy qurollarning 
ishlatilishi, ekologik muammolar va boshqalardan farq qilib, ko‘zga 
ko‘rinmasligi, tezkorligi, chegara bilmasligi, uzoq vaqt mobaynida 
noaniqlik kasb qila olish qobiliyatiga egaligi va boshqalardir. Hech 
narsadan tap tortmaydigan axborotlar ta’siri tufayli turli davlatlar 
aholisi kayfiyati, ruhiyati, dunyoqarashi va xatti-harakatlarida salbiy 
o‘zgarishlar kuzatilmoqda. Bu holat bizning davlatimizga, uning 
aholisiga daxl qila olmaydi, deydigan bo‘lsak, qattiq yanglishamiz. 
«...O‘zbekistonda tinchlikparvar ichki va tashqi siyosat olib 
borilayotgan, mamlakatimiz o‘ziga xos taraqqiyot yo‘lidan borayotgan 
bo‘lsa ham, unga qarshi mafkura sohasidagi tahdidlar kamaygani yo‘q. 
Bu o‘rinda yot mafkura orqali mustaqil xalqimizni o‘z izmiga solish, 
uning boyliklaridan, mehnat resurslaridan foydalanish, zarur bo‘lsa 
yurtimiz ahlini ijtimoiy-siyosiy qaram qilib qo‘yishga intilishlar 
nazarda tutilmoqda. Ayniqsa, demokratiyani niqob qilish oson bo‘lgan 

---

44 
o‘tish davrida mafkuraviy bo‘shliq, vakuum sharoiti turli buzg‘unchi 
g‘oyalarning odamlar, xususan, hayot tajribasiga ega bo‘lmagan 
yoshlar ongidan joy olishini birmuncha osonlashtiradi». Ammo 
axborot bozoridagi mavjud axborotlarning hammasi ham biz uchun 
to‘g‘ri keladimi, uning qay biridan foydalanishimiz keragu, qay biridan 
foydalanmasligimiz 
lozim. 
Bu 
borada, 
ayniqsa, 
yoshlarda 
axborotlardan foydalanish borasidagi salohiyat taqozo etiladi.
Umumjahon axborot tizimi tarkibidagi axborotlarning qaysi biri 
yurtimizda demokratik jamiyat barpo etish, fuqarolik jamiyati 
qurishimizda madad bo‘ladi, qaysi biri to‘g‘anoq bo‘ladi, ushbu 
axborotlarning qay biri muayyan siyosiylashgan kuchlarning o‘z 
manfaatlari, g‘arazli maqsadlari ifodalangan g‘oya va mafkuralardan 
iboratu, qay biri umuminsoniy g‘oyalardan iborat ekanligini farqlab 
olishimiz kerak bo‘ladi. Millatimiz yoshlari vatanparvar, mehnatkash, 
mehr-oqibatli, dono va bilimlidir. Lekin oramizda afsuski, engil 
hayotga moyil, e’tiqodi sust, irodasi bo‘sh yoshlarimiz ham uchrab 
turadi. Aynan ana shunday toifadagi insonlarni g‘arbona hayot tarziga 
qiziqmaydi, turli shou dasturlar, ajnabiy ruhdagi kechalar ularning 
taqdirini o‘zgartira olmaydi, deb kafolat bera olmaymiz. Ana shu 
nuqtai nazardan qaraganda, jahon axborot maydonida bizning 
davlatimiz, xalqimiz manfaatlariga zid bo‘lgan, milliy urf-
odatlarimizni, an’analarimizni, qadriyatlarimizni, turmush tarzimizni 
bir pulga baholamaydigan, mensimaydigan, ta’bir joiz bo‘lsa, necha-
necha 
asrlardan 
buyon 
qadrlanib 
kelinayotgan 
milliy 
xususiyatlarimizni, axloqiy qadriyatlarimizni erga uradigan axborotlar 
ham xuruj qilayotganligini, ularning hayotimizga shiddat bilan kirib 
kelayotganligini ta’kidlash va uni anglab etish shart, deb o‘ylaymiz.
Ma’lumki, erkin va mustaqil ommaviy axborot vositalarini 
rivojlantirish O‘zbekistonda demokratik huquqiy davlat va ochiq 
fuqarolik jamiyatini barpo etish yo‘lidagi eng muhim vazifalardan biri 
hisoblanadi va aynan mazkur vazifani bajarish maqsadida, 
mamlakatimizda o‘tgan mustaqillik yillarida ommaviy axborot 
vositalari faoliyatini demokratlashtirish va erkinlashtirish, ularning 
demokratik, ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiyiqtisodiy islohotlarni 
chuqurlashtirish jarayonidagi keng ishtirokini ta’minlash bo‘yicha 
salmoqli ishlar amalga oshirildi. Jumladan, axborot sohasini jadal va 
izchil rivojlantirish uchun zarur qonunchilik, normativhuquqiy baza 
yaratildi. Zamonaviy talab va standartlar e’tiborga olingan holda bir 
qator qonun hujjatlari qabul qilindi. Bundan tashqari, axborot sohasini 
jadal va izchil rivojlantirish uchun zarur tashkiliy-huquqiy hamda 

---

45 
texnik sharoitlar yaratildi. Xususan, ayni paytda respublikada 
Jurnalistlar ijodiy uyushmasi, O‘zbekiston YOzuvchilar uyushmasi, 
Elektron ommaviy axborot vositalari assotsiatsiyasi, Elektron 
ommaviy axborot vositalarini qo‘llabquvvatlash va rivojlantirish 
jamoat fondi va boshqa qator jamoat birlashmalari faoliyat 
ko‘rsatayotganligi ham buning yaqqol misolidir. Ushbu sohada bozor 
munosabatlari, sog‘lom raqobat va axborot erkinligining muhim 
kafolati hamda bosma nashrlar va axborot agentliklari mustaqil 
rivojlanishining zarur sharti sifatida ularning iqtisodiy mustaqilligini 
ta’minlash ommaviy axborot vositalari sohasida demokratik 
o‘zgarishlarni yanada chuqurlashtirishning muhim yo‘nalishi 
hisoblanadi. Buning uchun esa mamlakatimiz ommaviy axborot 
vositalarini rivojlantirish, ularning moddiy-texnik bazasini yuksak 
zamonaviy talablarga javob beradigan darajada modernizatsiya qilish 
va mustahkamlash, mazkur sohada xizmatlar ko‘rsatish tarmog‘ining 
bugungi kunda bozor mezonlariga qanchalik mos kelishini hamda 
kelgusidagi istiqboli yo‘nalishlarini tahlil etish zarur.
Umumiy xulosa qiladigan bo‘lsak, mafkuraviy kuchlarning ta’siri 
doimiy ravishda sezilib turgan davrda yashayotgan ekanmiz, avvalo, 
yoshlarimiz ongida mafkuraviy immunitetni rivojlantirish shart. 
Bunga erishish uchun yoshlarimiz erkin va mustaqil fikr yuritadigan, 
iymon – e’tiqodli, aql-zakovatli, irodasi mustahkam, bilimli, dono 
bo‘lishi, o‘zvar, yurtining tarixi, milliy qadriyatlari hamda buyuk 
ajdodlari qoldirgan ilmiy va ma’naviy merosni qalbiga jo etmog‘i zarur. 
Demak, oilaga, ta’limga, ommaviy axborot vositalariga berilayotgan 
e’tibordan maqsad xalqimizni, xususan, yoshlarimizni ma’naviy 
kamolotga etkazishdir. CHunki har tomonlama etuk shaxslar oqni 
qoradan, yaxshini yomondan, fazilatni illatdan ajrata oladi. Aytish 
mumkinki, hozirgi global dunyoda yagona axborot makoni shakllandi. 
SHu makondan munosib o‘rin egallash uchun bo‘ladigan kurash 
O‘zbekistonni ham chetda qoldirmaydi. CHunki zamonaviy dunyoda 
jurnalistlar geosiyosatchilar kasbiga qiyoslanmoqda. Qanchadan-
qancha mablag‘ axborotni qayta ishlash, axborotlarni belgilangan 
makonga etkazish, etkazganda ham birinchi bo‘lishga qaratilayotgani 
bejiz emas. Zero, odamlarda axborotni eng avval etkazgan, doimo haq 
bo‘ladi, degan qarash mavjud. 
Virtual olamning axloqiy muammolarini falsafiy jihatdan tahlil 
qilish quyidagi xulosalarga kelishga asos bo‘ldi:
1. Virtual olamning turli masalalari falsafiy adabiyotlarda 
nisbatan batafsil yoritilgan, lekin, hozircha, “virtual voqelik”, “virtual 

---

46 
etika”ning o‘ziga xos rivojlanish qonuniyatlari uzuq-yuluq, ayrim 
hollarda boshqa hodisalar tarkibida o‘rganilmoqda. Virtual “etika” va 
“axloq” lingvistik nuqtai nazardan yagona o‘zakdagi tushunchalar 
bo‘lsa ham, mazmun jihatdan bir-biridan farq qiladigan kategoriyalar 
hisoblanadi.
2. Virtual olam haqidagi qarashlarni mavhumlashtirish natijasida 
uni axloqiy muammolarini o‘rganish borasidagi nazariyalar, g‘oyalar 
deklarativ chaqiriqlardan, utopik qarashlardan iborat bo‘lib qolaverdi. 
Bu nazariyalar hayotdan ajralib qolganligi, o‘zining harakatlantiruvchi 
va nazorat qiluvchi ijtimoiy-axloqiy mexanizmlarining nochorligidan 
hayotga tatbiq qilina olmadi. To‘g‘rirog‘i, uning tatbiq qilinishidan 
jamiyatning ba’zi guruhlari manfaatdor emas edi.
3. Virtual olamning axloqiy muammolari haqidagi g‘oyalari tor 
doiradagi mahalliy, ma’muriy, utilitar manfaatlar chegarasida qolib 
ketgan. SHuningdek, virtual olamdagi axloqiy muammolarning 
sotsiologik ko‘rsatkichlari, «reprezentativligi» muayyan milliy axloqiy 
manfaatlar asosida tanlab olingan. O‘z navbatida virtual olamdagi 
axloqiy muammolar yo‘nalishlarini tahlil qilishdagi xususiy faktorial 
usullarning mutlaqlashtirilishi majmuaviy-tizimli yondashishga putur 
etkazgan. SHuning uchun virtual olamdagi axloqiy muammolarning 
yoshlar tarbiyasiga ta’sirini aniqlash, uning ichki harakatlantiruvchi 
mexanizmlarini tadqiq qilish, istiqbollarini ko‘rsatish falsafiy jihatdan 
dolzarb muammodir. Bundan tashqari, hozir maxsus sotsiologik 
tadqiqotlarda, ommaviy axborot vositalarida virtual olamdagi axloqiy 
muammolarning «miqdoriy» ko‘rsatkichlarini aks ettiruvchi g‘oyat 
xilma-xil empirik, statistik materiallar berilmoqda. SHu boisdan ham 
virtual axloq bilan bog‘liq qarashlarni ilmiy-falsafiy jihatdan 
umumlashtirib, ularning metodologik asosini yaratish, «axloqiy sifat» 
xususiyatlarini tahlil qilish fundamental nazariy muammo bo‘lib, kun 
tartibida turibdi.
4. Hozirgi davrda virtual olamdagi axloqiy muammolarni tadqiq 
qilishda qo‘llanilayotgan tushunchalarga nisbatan yakdil, qat’iy 
munosabat shakllanmagan. Bu esa, ilmiy-nazariy xulosalarning, amaliy 
tavsiyalarning turli-tumanligini, hatto ularning qarama-qarshiligini 
keltirib chiqarmokda. Hozircha etika fani turg‘un maqomga ega emas, 
ya’ni bugungi kunga kelib virtual etika fanining nazariy-metodologik 
asoslari, uning ob’ektiv statistik-sotsiologik, eksperimental bazalari 
yaratilmagan.
5. Etika fani doirasida virtual etika fanining umumiy maqsadlari 
va uyg‘unligi tarkib topmagan. Barcha sohalarning, shu jumladan, 

---

47 
virtual etika fanining ham muayyan manfaatlar asosida 
siyosatlashtirilishi va mafkuralashtirish har doim ham ijobiy natija 
bermaydi. Virtual reallikda axborotning xavfliligi bir qancha 
ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi: real voqelikni o‘zgartirishga 
yo‘naltirilgan virtual dunyoni yaratish; insonlarning ongi va xulqini 
hiyla-nayranglarga solish; tashqi qoliplar asosida ularning maqsadlari, 
qadriyatlari va turmush tarzini o‘zgartirish; axborotlarni buzib 
ko‘rsatish va boshqalar shular jumlasidandir.
6. Virtual reallikda axborot xavfliligining bu va boshqa shakllari 
insonning axborotga bo‘lgan ehtiyojiga, haqiqat va yolg‘onni, foydali va 
foydasiz ma’lumotlarni bir-biridan ajrata bilish layoqatliligi (yoki 
layoqatsizligiga) bog‘liq ravishda namoyon bo‘ladi.
7. Ong va borliqning o‘zaro ta’siri, axborot maydonida yana 
dolzarb masalaga aylanadi. Bu narsa, ayniqsa, ular o‘zida bilim, 
texnologiya va dasturlarni ifoda etgan axborot oqimlarining umumiy 
maydonida qolib ketishganida yaqqol namoyon bo‘ladi. Bunday virtual 
muhitda esa nima «yaxshi», nima «yomon» axloq qoidalariga ko‘ra 
farqlanib bo‘lmaydigan darajaga kelib qoladi. Ularni farqlay olmaslik 
salbiy yo‘nalishni yuzaga keltiradi. YA’ni destruktiv jarayonlar virtual 
makonda o‘z g‘arazli maqsadlarini amalga oshirish uchun ob’ektiv 
xolis shakllarga kirib olish imkoniyatiga ega bo‘lib oladi.