Avtomobil indd

Ish aralashmasining yonish sxemasi:
1 
– yongan aralashma; 
2 
– alanga fronti; 
3 
– alangasiz yonish 
zonasi; 
4 
– yonmagan aralashma. 

---

48
49
Ba’zi hollarda (ayniqsa, siqish darajasi yuqori bo‘lgan
dvi gatellar uchun noto‘g‘ri benzin tanlanganida) yonish jarayoni
kes kin o‘zgarishi mumkin. Yonuvchi aralashmaning bosimi 
va haro ra tining ko‘tarilishi yonish tezligini oshirishi mumkin. 
Bunda chala yongan yonilg‘i uglevodorodlarining oksidlanish 
jarayoni tez lashadi 
(3- 
va 
4- 
zonalar), normal yonish tartibi 
buzilib, portlab yonishga o‘tish, ya’ni detonatsion yonish sodir 
bo‘lishi mumkin. 
Detonatsion yonishda alanga frontining tarqalishi 
(4- 
zona) 
juda katta tezlikda 1500–2500 m/s kechadi. Yonish kamerasining 
bo‘shlig‘i katta bo‘lmaganligidan elastik detonatsion to‘lqinlar 
yonish kamerasi devorlariga takror-takror uriladi va ulardan 
qaytib, dvigatelni tebratadi, bunda detonatsiya uchun xos 
bo‘lgan metall ovozi chiqadi (2.8-rasm). 
Yonilg‘ini portlab yonishidan uning bir qismi yonishga 
ulgura olmaydi va chiqarish trubasidan qora tutun chiqishiga 
sabab bo‘ladi. Qizdirilgan gazlarning yonish kameralari 
devorlariga urilishi natijasida issiqlik tarqatish kuchayadi, bu 
esa dvigatelning qizishiga va quvvatining pasayishiga sabab 
bo‘ladi. Dvigatel notekis ishlaydi, porshen, klapanlar va porshen 
halqalari kuyadi, silindr-porshen guruhi detallari hamda tirsakli 
val podshipniklarining vkladishlari yeyilishi tezlashadi. 
Detonatsiya jarayonining jadalligi ishchi aralashmaning 
qanday qismi portlab yonishiga bog‘liq. Ishchi aralashmaning 
5 foizi portlab yonishi bilanoq kuchsiz detonatsiya hosil bo‘ladi 
(bunday detonatsiya boshqa silindrlarga o‘tmasligi aniqlangan); 
ishchi ara lashmaning 10–12 foizi portlab yonganida o‘rtacha 
shiddatli detonatsiya; 18–20 foizi portlab yonganida esa 
kuchli detonatsiya hosil bo‘ladi. Kuchli detonatsiya boshqa 
silindrlarga tarqaladi, natijada dvigatel detallari tez yeyiladi, 
yonilg‘i ortiqcha sarflanadi, hatto dvigatelni ishdan chiqarishi 
ham mumkin. 
Benzinning kimyoviy tarkibi detonatsion yonishning 
asosiy sababi hisoblanadi. Detonatsion yonish jarayoni 
organik peroksid li birikmalar hosil bo‘lish nazariyasi asosida 
tushuntiriladi. Bu nazariyaga binoan kislorod molekulalari 
oksidlanish davrida uglevodorod radikaliga batamom birikadi 
va quyidagi tipdagi peroksidli birikmalar hosil qiladi: dialkil-
peroksid yoki gidroperekis. Bunda yo nish ikki fazaga bo‘linadi. 
Birinchi fazada harorat va bosim oshishi natijasida uglevodorodlar 
alangasining oldi oksidlanishi bilan xarakterlanadi, ikkinchi 
fazada alangali yonish davom etadi. Bu fazada aralashma 
yonishi va alanga fronti hosil bo‘lishi natijasida oksidlanish 
tezligi keskin oshadi va aralashmaning yonmagan qismida 
harorat hamda bosim yana-da oshadi. Aralashma yonishining 
kengayishi natijasida oksidlanish tezligi to‘zonli xarakterga 
o‘tadi va uning konsentratsiyasi aralashmaning yonmagan 
qismida kritik miqdorni tashkil etadi. Mana shu paytda 
aralashma portlab yonadi, ya’ni detonatsiya bilan yonadi. Bu 
holda alanganing tarqalish tezligi sakrashsimon oshib boradi va 
tovush tezligidan oshib ketadi. Bu paytda hosil bo‘lgan zarba 
to‘lqinlari alanga frontidan o‘zib ketmaydi, u bilan to‘g‘ri mos 
qo‘shilib detonatsiya to‘lqinlarini kuchaytiradi. 
Ishchi aralashmaning normal yonishida ham peroksidli 
birikmalar hosil bo‘ladi, ammo ularning konsentratsiyasi 
aralashmaning yonmagan qismida kritik miqdorga ega 
bo‘lmaydi. 
Dvigatelning ish sharoitini o‘zgartirish yo‘li bilan deto-
natsiyani birmuncha kamaytirish mumkin, lekin butunlay 
yo‘qotib bo‘lmaydi. Detonatsiya bo‘lmasligi uchun har bir 
turdagi dvigatel uchun benzinni to‘g‘ri tanlash lozim. 
2. 6.