Avtomatika asoslari va avtomatik rostlagichlar : Elektr ta'minoti : O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan

6. Sanoat robotlarining texnologik ishonchliligini oshirish. Bu
masala S R asosida bunyod etiluvchi avtom atik kom pleks va liniyalarning 
yuqori sam aradorligini oshirishda m uhim rol o ‘ynaydi. R obotlar ishon- 
chliligi robototexnologik kompleksga kiruvchi uskunalar ishonchliligidan 
past b o ‘lishi kerak emas. C hunki robotning tez-tez ishdan chiqib turishi 
ham m a kom pleksning ishsiz turib qolishiga olib keladi.
Ishlab ch iqarilayotgan S R larning to ‘xtovsiz ishlash vaqti 120— 
1000 so atn i tashkil etadi. K apital ta ’m irgacha b o ‘lgan xizm at m u d d ati
3—6 yil. Eng ish o n ch li ro b o tlar pnevm atik uzatgich b ilan jih o zlan g an
robotlardir. S R larning ishdan chiqishiga b o sh q am v sistem asi h am d a 
m exanik q ism larining nobopligi, m oslam a, asb o b larn in g n o to ‘g ‘ri 
tan lan ish i, p rogram m alashdagi xatoliklar sabab b o 'lish i m u m k in .
7. Ishlab chiqarish maydonlarining kam talab etilishi. 
R o b o tlar 
konstm ksiyasini tan lash d a un i ekspluatatsiya etish m o b ay n id a kerak 
b o 'lg a n qulaylikni h a m e ’tiborga olish kerak.
8. Sanoat robotlari va ularni jihozlashga sarflanuvchi xarajatlar-
ning kam bo‘lishi. 
S R lar xarajatining ko‘pligi, o d a td a , uning q o ‘l- 
lanilishini ch egaralab kelm oqda. H ozirgi v aqtda p n ev m atik uzatgich 
b ilan jih o zlan g an oddiy robot u c h u n sarflangan xarajat 5— 10 m ing 
so ‘m ni, gidravlik va elektrom exanik uzatg ich lar bilan jih o z la n g a n ro ­
b o tlar u c h u n esa 40 m ing so ‘m n i tashkil etadi. R o b o tla r qiym ati 
m a’lum m iq d o rd a u n i boshqam v sistem asi q iym ati b ilan belgilanadi.
S R la m i jo riy etish sam aradorligi, o ‘z n avbatida, detallarga g m p p a 
tarz id a ishlov berishga, uskun alarn i to ‘liq ta rz d a d etallar bilan 
t a ’m inlashga (ikki sm enada) bog‘liqdir. S R la m i jo riy etish d a sanoat 
korxonasining istiqbolli tara q q iy o tin i h a m hisobga olish kerak.
S R larni va texnologik u sk u n alam i joylashtirish a n iq ishlab c h i­
qarish xususiyatiga b o g ‘liqdir. M exanika sexlaridagi ishlab ch iq arish
quyidagi xususiyatlar bilan belgilanadi:
- tashkiliy k o 'rin ish larn in g tu rli-tu m a n lig i — b ir va b ir nech a 
p re d m e tli p o to k liniyalar, gu m h li uchastkalar, raqam li p ro g ra m m a b i­
lan boshqariladigan stanoklar va ulaiga bog‘langan kom pyuter bilan ji­
hozlangan uchastkalar;
- texnologik potokdagi ishlov berilayotgan d e ta lla r og‘irligining 
b ir xilligi, m etall kesish stanoklari, uskuna, m o slam alarn in g tu rli xil­
ligi, nazo rat o peratsiyalarining k o ‘pligi;
134

---

A V TO M A TIK A A SOSLA RI VA A V T O M A T IK R O S T L A G IC H L A R
- texn o lo g ik jaray o n larg a slesarlik va q o ‘l y o rd a m id a am alga 
oshiriladigan b o sh q a operatsiyalarning qo'sh ilish i;
- xom aki o peratsiyalarda hosil b o 'lad ig an q irin d ila rn in g ko'pligi.
M exanik ishlov berish sano atid a b ir va ikki m an ip u lato rli m axsus
va universal S R lari q o ‘llaniladi. M an ip u lato rlar surilish m asofasi 
300— 1000 m m , surilish tezligi 0 ,5 — 1 m /s, pozitsiyalanish xatoligi 
1 m m gacha. M axsus va universal S R lari (turli xil yuk k o 'taru v ch i) 
stan o k oldiga, m axsus S R (5 kg gacha yuk k o 'ta ru v c h i) to 'g 'r id a n -
to ‘g ‘ri stan o k k a, suriluvchan S R lari esa polga o ‘rn a tilad i, S R lari bir 
n ec h a stanokka xizm at qilishi m um kin.
M exanik ishlov berish 
sano atid a zagotovka va d e ta lla m i olib 
yurish u c h u n tu rli xil texnik vositalar, aravach alar, rob o t karalar 
q o ‘llanilishi m um kin.
Y irik m ashinasozlik korxonalarida robototexnika b ilan jid d iy sh u - 
g ‘u llan ish n i h ay o t ta q o z o etm oqda. A na sh u n d ay k o rx o n a la rd a ro b o ­
to tex n ik a boMimlari tashkil etilm oqda. R o b o to tex n ik a b o ‘lim ining 
vazifasiga quyidagilar kiradi: S R larning asosiy tex n o lo g ik uskunalari 
va u larn in g m odellarini aniqlash; robototexnologik kom pleksda ishlov 
berilishi kerak b o ‘lgan detallar n o m en k latu rasin i tan lash ; robotlash tiril- 
gan texnologik jara y o n larn i ishlab chiqish; S R la r u c h u n b o sh q am v
p ro g ram m a larin i hisoblash va joriy etish; S R la m i m axsus texnologik 
m o slam alar bilan jih o zlash va tash q i m uhitga tegishli alo q alarn i 
o ‘rnatish ishlab chiqarishga san o a t robotlari va ro b o to -tex n o lo g ik sis- 
tem alarn i jo riy etish; h am m a texnologik b o ‘lim lar ishini m u- 
vofiqlashtirish; elek tro n uskunalar, dasturchilar va sozlovchi kadrlam i 
tayyorlash; sistematik tarzda robototexnika vositalaridan foydalanishni 
nazorat ostiga olish va shu kabilar.
H ozirgi k u n d a ro b o t, ishlov beruvchi m ark az, raqam li p ro g ­
ra m m a b ilan boshqariluvchi stan o k larn i ishlab ch iq arish va jo riy e t ­
ish bilan sh u g ‘u llan m ay o tg an biro n b ir yirik zavod, k orxona ilm iy 
tekshirish in stitu ti yoki oliy o ‘quv yurtini to p ish qiyindir. F a q a t tex - 
nikaviy m asalalargina h a l etilayotgan dastlabki vaqtlarda b u n d ay
shug‘u llanish t o ‘g ‘ri deb topilgan va b u n d a n b o sh q a y o ‘l y o ‘q edi. 
H o z ir esa ushbu sohadagi h a m m a faoliyatni koordinatsiyalash va eng 
keraklisini ishlab chiqarishga jo riy etishdagi sam arad o rlik n i tekshirish 
vaqti yetib keldi.
135

---

A V T O M A T IK A A SO SLARI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
Bir narsani ochiq, aytish kerakki, robot, ishlov beruvchi m arkaz, 
raqam li program m a bilan boshqariluvchi stanoklar bahosining yuqoriligi, 
ularni jo riy etish m asalasi yaxshi y o ‘lga q o ‘yilm aganligi, ishlab 
ch iqarilayotgan m ah su lo tn i arzonlashtirish o ‘m ig a, ak sin ch a , qim - 
m at-lashishiga olib kelm oqda. B oshqacha so ‘z bilan ay tg an d a , yangi 
texnikaga q o ‘yilayotgan talab h am m a vaqt h a m bajarilayotgani y o ‘q.
R obot va b o sh q a yangi texnikalarning b ah o si yuqoriligini oqlash 
m aqsadida u n i bu n y o d etuv ch ilar yangi tex n ik ad a n olin ish i m u m k in
b o ‘lgan iqtisodiy sam aran i aniqlash m etodikasining m u k am m allash - 
m aganini b ah o n a qiladilar. Bir to m o n d a n , bu h a m t o ‘g ‘ri. M avjud 
m eto d ik alar ishlab chiqarish siklining q isq artirilishini, ay lan m a vosi- 
talarn in g siljish tezligini, yangi m ahsulotga ishlov berishga o ‘tish d a 
m axsus m o slam alar va uskunalarni alm ashtirish u c h u n sarflanadigan 
xarajatlarning iqtisod qilinishi va shu kabi q a to r afzalliklarni e ’tib o r­
ga olm aydi.
Biroq h a r qanday m ukam m al m etodika bunyod etilgani bilan eng 
asosiy m asala yangi texnikaning qim matliligi 
m asalasi hal etilm agan 
b o ‘lu r edi.
N im a qilish kerak? Bu texnika hali uzoq vaqt qim m atligicha qolishi 
m um kin. Yangi texnikani qoMlamaslik esa m um kin em as, bu zam on, 
hayot talabidir. Yangi texnika son-sanoqsiz korxonalarga kirib borar 
ekan, foyda o ‘m iga zarar keltirsa, korxonalam i yangi texnika bilan qayta 
qurollantirish, fan va texnika taraqqiyotini jadallashtirish haqida b o ‘la- 
digan gaplar h am shov-shuvdan nariga o ‘tm ay qolaveradi.
Istagan m eto d ik a bilan am alga oshirilgan eng o d d iy h iso b -k ito b - 
lar h am shu n arsad an dalolat berayaptiki, yangi tex n ik an in g hozirgi 
b ahosida ularn i b ir sm en ad a 
ekspluatatsiya qilish za ra rd a n boshqa 
narsa em as. K o ‘p h o llard a h a tto ikki sm enali ish h a m iqtisodiy sa m ­
ara olishga y o rd a m berm aydi. F aqatgina t o ‘liq u c h sm en ali ishgina 
h a m d a b u tu n sutk a d avom ida, d a m olish va bay ram k u n larid a h am
ishlagandagina yangi texnika sezilarli iqtisodiy sam ara berishi m u m ­
kin. Bu m u lo h a z a n i faqat bizning m am lakatim izdagi tajrib a em as, 
balki ch e t ellik san o a t k o r-x o n alarin in g ish tajribasi h a m o q lam o q d a.
B uning asosiy sababi m o slam alam i sozlashda, asboblarni al­
m ash tirish d a, u sk u n alam i ta ’m ir qilishda, zagotovka b ilan t a ’m in -
136

---

A V T O M A T IK A A SO SLARI VA A V T O M A T IK R O S T L A G IC H L A R
lashda va boshqa tashkiliy ishlam i am alga o shirishda so d ir b o 'lu v ch i 
y o ‘q o tu v lam in g m avjudligidir.
B u n d an sh u n d ay xulosa chiqadiki, h a r b ir k o rxona ro b o t, ro b o ­
to tex n o lo g ik kom plekslarni b uyurtirishdan, sotib o lish d an o ld in m o d - 
diy tex n ik a t a ’m in o tin i va ishlab chiq arish n i tashkil etish n in g ta s h ­
kiliy m asalalarini jid d iy tah lil etishi va bu h aq d a jo n kuydirishi kerak. 
S hu narsani u n u tm aslik kerakki, yangi texnika stan o k d a ishlovchilar 
sonini sh artli va shartsiz tarz d a kam aytirish b ilan birga m atem atik , 
d a stu rc h i, sozlovchi, elektronika m utaxassislarini h a m talab etadi. 
D e m ak , kollektiv tarzd a foydalanish kerak b o 'lg a n m utaxassislarni 
tayyorlash h a m m u h im m asalalardan biri b o ‘lib hisoblanadi.
K o ‘p xolatlard a yangi tex n ik a bahosi u n d a n o lin ad ig an sam araga 
q arag an d a te z ro q o ‘sib bo rm o q d a. S h uning u c h u n h a m hozirgi v aq t­
da yangi m ash in alarn i arzonlashtirish m u am m o si hal qilinishi kerak 
b o 'lg a n asosiy m asalalard an biridir.
X alq x o ‘jaligida fan -tex n ik a taraq q iy o tin i jad allash tirish m asalasi- 
ni hal etish d a nozik avtom atlashgan jara y o n lar, av to m atik m a n i­
p u la to rla r va robotli texnologik kom pleksni yuzaga keltirish m u h im
a h a m iy atg a ega. Ishlab ch iqarishda b u n d ay sistem alarn in g yuzaga 
kelishi aslida fan -tex n ik a taraq q iy o tid a yangi b osqich boshlanganligini 
bildiradi.
B ir n arsan i unutm aslik kerakki, asosiy m aqsad tex n ik an i sotib 
o lishda em as, balki un i iqtisodiy rivojlantirishning dastagiga ay lan ti- 
rishdadir.
R obotlarni ishlab chiqarishga joriy etishda robototexnikaga kerak 
b o ‘lgan texnologik jarayonlarni bosqichlaiga ajratish kerak. A na shun- 
dagina eng m u h im texnikaviy, iqtisodiy va sotsial m u am m o la m i hal 
etish tartibini ishlab chiqish m um kin. Birinchi bosqichda bajariladigan 
ishlarga og£ir jism oniy m ehnat bilan bog'liq jarayonlar, ju m la d an , or- 
tish, tushirish h am da radioaktiv m oddalardan foydalaniladigan ishlar; 
ju d a yuqori va past haroratda, yuqori nam lik va titrash, ifloslangan havo, 
yuqori darajadagi shovqin, bir turli va dam -b ad am qaytarilib turadigan 
ishlar; turli xil texnologik, transport va boshqa uskunalarning xizmat 
vazifasini bajaradigan, uskuna, liniya, uchastkalam i avtom atik tarzda 
boshqarish ishlari kiradi.
137

---

A V TO M A TIK A A SO SLARI VA A V T O M A T IK R O S T L A G IC H L A R
Q uyida san o a t ro b o tlarid a q o ‘llanilayotgan b ir q a to r ishlab 
ch iq arish ja ra y o n la rin i k o ‘rib chiqam iz.