Avtomatika asoslari va avtomatik rostlagichlar : Elektr ta'minoti : O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan

4 -§ . AVTOMATIK Q URILM ALAR
H ozirgi z a m o n av to m atik qurilm alari k atta va y u q o ri aniqlikda 
h arak at qiladi.
Insoniyat p aydo b o ‘lganidan beri ariq va d aryolardagi suv, 
o ‘rm o n lard ag i hayvonlar, fazodagi qush lar harak ati tezligini o ‘rganib 
kelgan. 
In so n asab sistem asi m exanizm i h am shu tezliklarga 
m oslashib qolgan.
Tajribalar shu narsadan dalolat beradiki, axborotni qabul qilib 
m a ’lum harakatga solguncha o ‘tadigan vaqt 0,1 sekunddan kam em as 
ekan. Inson tabiiy tezliklar bilan ish ko‘rganda ushbu vaqt yetarli b o ‘lib 
hisoblanar ekan.
H ozirgi zam on texnikasi va qurilm alaridagi tezliklar yuz va ming 
m arta ortib ketdi. Z am onaviy reaktiv sam olyotlar soatiga 3 m ing kilo- 
m et r tezlik bilan uchadi. Y em ing su n ’iy yo‘ldoshini orbitaga chiqarish 
uchun uning tezligi sekundiga 8 km , y a’ni soatiga qariyb 29 m ing kilo- 
met r b o ‘lishi kerak. Birinchi uchirilgan sam olyot tezhgi soatiga 40 km 
b o ‘lgan bo'lsa, hozirgi zam on kosmik kem alari tezligi soatiga 40 ming 
kilom etrdir. Agar hozirgi zam on reaktiv samolyot parvozi vaqtida undan 
150 km narida bulut orasidan boshqa samolyot chiqib qolsa, uchuvchilar 
kerakli m anevm i am alga oshirishga ulgurm ay qoladilar.
Texnikaviy sistem alarda nazorat etuvchi va rostlanuvchi m iqdorlam i 
keyinchalik qayta ishlash yoki masofaga uzatish uchun turli datchiklar- 
term om etrlar, term oparalar, m onom etrlar, tenzodatchiklar va shu kabi- 
lardan foydalaniladi. U shbu datchiklarga q o ‘yiluvchi asosiy talab yuqori 
sezgirlikdir. B undan tashqari, avtom atik boshqaruv sistem asining boshqa 
elem entlariga qaraganda datchiklar og‘ir sharoitda ishlaydi. D atchiklar 
bevosita nazorat, bosim , atm osfera va shu kabilar t a ’siri ostida b o ‘ladi. 
U shbu shart-sharoitlar esa o ‘z navbatida avtom atik boshqaruv sistem a­
sining tuzilish prinsipi, konstruktiv elem entlari va m ateriallarini yuqori 
ekspluatatsiya ishonchliligi nuqtayi nazaridan sinchiklab tanlash kerak-
5 7

---

A V T O M A T IK A A SO SLARI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
ligini taqozo etadi.
Tirik organizm lardagi biologik qayta o ‘zgartgichlar texnik o ‘z- 
gartgichlaiga qaraganda fikrlash asosida yuqori sezgirlik va ishonchlilikka 
ega. A yrim baliqlar suvdagi 0,003 kvG ‘m m ga teng elektr m aydonining 
o'zgarishini sezishlari m um kin. Ilonning ko‘zi bilan bu ru n teshigi or- 
alig‘ida shunday organ borki, u o ‘z yuzasidagi 0,001° h aro rat o ‘zgarishini 
seza oladi.
Kapital 
rem o n td an
chiqqan 
dvigatellar yakorining 
dielektrik 
m ustahkam ligini sinashda ilgari birm uncha noaniqliklai^a yo‘l q o ‘yilardi. 
Yuqori kuchlanishli tok yordam ida sinusoidal shakldagi bu sinash usuli 
kolpgina dvigatellam ing yaroqsiz bo‘lishiga olib keladi.
Y aqinda konstruktorlar buning ilojini topishdi. D astlab T oshkent te - 
plovoz-vagon ta ’m irlash zavodida qo‘llanilgan bu tajriba yaxshi natija 
berdi. U izolatsiyaning dielektrik m ustahkam ligini tekshiribgina qolm ay, 
balki elektr-dvigetel yakorining seksiyalaridagi kam chiliklam i ham
topadi.
L azer ustanovkalari, shuningdek, skrep er va eksk av ato rlarn i av­
to m a t b o shqarish m ustaqil sistem alari m am lak atim iz m elioratsiya q u - 
rulishlarida keng yoyildi. S h u n d ay u stanovkalar b ilan uskun alan g an
m ash in alar M arkaziy Osiyo m am lakatlari q urilishlarida m uvaffaqiyatli 
jo riy etilm o q d a.
L azer n u ri foto qabul qurilm asi orqali m ashinaga b exato va n u - 
qsonsiz k o m an d a berib, g ‘oyatda an iq va sifatli ishlashni t a ’m inlaydi. 
M ash in an i boshqarish yengillashadi, m eh n at u n u m d o rlig i esa 25—40 
foiz k o ‘tariladi.
K lyushchenko no m li C helabinsk m ashinalari zavodi «S tabilap- 
lan-1» av to m at boshqarish m ustaqil sistem asi bilan t a ’m in lan g an
skrep erlar tayyorlab chiqarm o q d a.
Bu sistem a sam aradorligi jih a tid a n lazer qurilm asiga b aravar- 
lashadi. U o ld in d an berilgan pro g ram m a b o ‘yicha m ash in an in g ish 
o rg an larin i 
av to m atik tarzd a 
boshqaradi. 
«S tabilaplan-1» 
bilan 
uskun alan g an m exan izm lar K uban, 0 ‘zbekistondagi Q arshi c h o ‘li, 
Povolje m elioratsiya qurilishlarida ishlab turibdi.
L azer qurilm alari va avtom atik boshqaruv sistem alari boshqa 
m ashinalarda 
h am
q o ‘llanilm oqda. 
S h u n d ay
q u rilm a la r 
bilan 
t a ’m inlan g an q u v u r yotqizuvchi ekskavatorlar sin ab k o ‘rildi. B o sh q ar­
ishni avto m atlash tirish hisobigagina u larning ish u n u m i u c h - to ‘rt 
baravar k o ‘paydi.
5 8

---

A V T O M A T IK A A SO SLARI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
H o z ir h a m m a yangi m exan izm lar konstm ksiyasiga av to m at b o sh ­
qarish m u staq il sistem asi yoki lazer q urilm alari kiritilm oqda.
R espublikam izda pastu b alan d jo y lar k o ‘p. B unday yerlarda ekin 
y etishtirish o so n em as. M abodo yuqoriga suv olib chiqilgan taq d ird a 
h a m uning oqavasini jilovlash qiyin b o ‘ladi. B uning ustiga iqlim im iz 
issiq b o 'lg a n i u c h u n h a r q an d ay suvning ju d a ko‘p qism i b u g 'lan ib , 
no b u d b o ‘lib ketardi. Ijod k o rlar iloji b o rich a suvdan u n u m li foy­
dalanish, qolaversa suv chiqarish qiyin b o ‘lgan jo y la rn i b o g ‘u 
b o ‘stonga aylantirilishi u c h u n y er osti sug‘orish u su h n i ta k lif e tm o - 
qdalar. 
T o shkentdagi 
Irrigatsiya 
ilm iy-tekshirish 
in stitu tin in g
sug‘orish texnikasi b o ‘yicha ilm iy tad q iq o t stansiyasi ijodkorlari b u n ­
ing u stid a k o ‘p yillardan beri ish olib borm o q d alar. S u g 'o rish te x n i­
kasi stansiyalarida a n c h a vaq td an beri jid d iy tajrib alar olib b o rilm o ­
qda.
Y angi usul q o ‘llanilgandan so ‘ng b ir kishi yuzlab g ek tar joylarni 
avtom at usulida sug‘o rish im koniga ega b o ‘ldi. Y agona rezervuarga 
ulan g an p o lietilen q u v u rch alar b u tu n m aydonga yotqizilib chiqiladi. 
M a ’lum ta rtib bilan joylashgan m axsus «to‘shakchalar» d a d o im o suv 
saqlanib tu rad i. Y er o ‘ziga kerakli n am n i s o ‘rib olgach id ish lar yana 
av to m atik ravishda suvga to 'ld irila d i. T exnika b ilan q u ro llan g a n m i- 
rob kerak pay tid a ek in lam i sug‘orib turaveradi. B unda kultivatsiya 
qilib, tu p ro q n i yum sh atish n in g h am , q atq alo q n i y o ‘q o tish n in g h am
za ru ra ti qolm aydi. Bu b ilan a w a lo m e h n a t tejaladi. Q olaversa, 
o ‘sim likning ildiziga p a n d etish xavfi y o ‘qoladi. S tansiyada m axsus 
u ch astka ajratilib, notekis joylarga «M arm ar», «Ichqizil», «K o‘kcha» 
qovunlari ekiladi. N o tek is m aydonga ataylab kechiktirilib 
ekilgan 
q o vun va tarv u zlar ju d a tez avj oldi. 50—55 sa n tim e tr ch u q u rlik d a 
joylashgan «tuvakchalar» u larn i o ‘z vaqtida sug‘o rib tu rd i. S hunisi 
h a m bo rk i, ariq to rtib ekilganida tez k o ‘payib k etadigan b egona 
o ‘tlar, bu safar ju d a kam b o ‘ldi. N a tijad a q o vun palaklari b a q u w a t 
o ‘sdi. 7 -m a y d a n 26-avgustgacha b o ‘lgan m u d d at ich id a poliz u ch 
m arta sug‘orildi. N atija ko‘ngildagidek b o 'ld i. H a r g ek tar y erd an 40 
to n n a d a n o rtiq hosil olindi.
Y er ostidan sug‘orish usulini poliz ekinlari u c h u n em as, barcha 
o ‘sim liklar u c h u n q o ‘llash m um kin. Bu b o ra d a o lm a , n o k , o lx o ‘ri, 
o ‘rik, b eh i singari daraxtlarni sug‘orish katta sa m a ra la r berm oqda. 
S hu sabab bu usulning kelajagi porloq, deb ish o n ch b ilan aytish 
m um kin.
5 9

---

A V TO M A TIK A A SOSLARI VA A V T O M A T IK R O S T L A G IC H L A R
A vtom at d etallar tu rli xil b irikm alardan tashkil to p g an b o 'la d i. 
S huning u c h u n av to m atn in g sam arali ishlashi u c h u n tashkil etg an d e ­
ta lla r n im ad an yasalganiga h am bo g ‘liqdir.
U m u m a n , 
insoniyat 
taraqqiyoti, 
m ad an iy a tn in g
rivojlanishi 
h am isha inson ega b o 'lg a n m ateriallarga bevosita b o g 'liq b o ‘lgan. 
T osh davri, bronza davri, tem ir davri buning yorqin guvohi bo‘lishi m um ­
kin. X IX asrdan boshlab texnika taraqqiyoti darajasini aks ettirish uchun 
eneigetik holatga ega bo‘lgan yangi term inlar ishlatila boshlandi. Bug‘ 
mashinasi ixtiro etilganidan so'ng bug‘ asri vujudga keldi. XX asming nomi 
ham ko‘payib ketgan; atom , qog‘oz, kosmos, elektron hisoblash m ash i­
nalari (E H M ) va shu kabilar.
P o lim erla r, y arim o ‘tkazgichlar, yuqori m ustah k am lik d ag i q o tish - 
m alar, yuqori aniqlikdagi m o d d alar fan va tex n ik a rivojining asosiy 
om ili boNib hisoblanadi. M a ’lum ki, tan iq li ixtirochi E dison elektr 
lam pochkasini bunyod etish ustida bosh qotirib asosiy vaqtni to b la - 
nish sim i m aterialin i topishga sa rf etib, o qibat n atijad a, o ‘ttiz m ing- 
d an o rtiq m o d d alarn i sinab chiqqan.
K o n stru k sio n m ateria lla r ichida m etallar a lo h id a o ‘rin tu tad i. 
M etallurgiya taraq q iy o ti darajasi u ru sh lar taq d irin i hal etgani h aq id a 
tarix guvohlik beradi.
T a x m in a n X IX asrlargacha turli m etallar ju d a yuqori h a ro ra t va 
bosim siz, agressiv kim yoviy t a ’sirlarsiz ishlaganlar. X X asrga kelib bu 
ho i o ‘zgardi. R aketa va kuchli tu rb in alar, ato m li re a k to rla r va 
to v u sh d an tez u c h a r sam o ly o tlam i bunyod etish u c h u n
issiqlikka 
ch id am li, kim yoviy m u stahkam , katta yuklanish va bosim ga bard o sh
beradigan m ateria lla r talab etilardi. S h uning u c h u n ham kon stru k sio n
m ateria lla r pishiqligini oshirish fan va texnikaning b osh m asalalarid an
biri b o ‘lib qoldi. U shbu y o ‘llanm alardagi ju d a k o ‘p ta d q iq o tla r qattiq 
jism
m u stahkam ligini 
adsorbsiya 
yo‘li 
bilan 
pasaytirishga 
bag‘ishlanganini qayd e tm o q kerak.
M olek u la yoki ionlarni havo yoki eritm alard a, q a ttiq jism d a 
yutilishi diffuzion hodisadir. G azlar yoki eritm a la r ionlarin i h a m d a
m olekulalarni q attiq jism d a yutilishida ikki tu rli h o d isa k o ‘zga ta sh - 
lanishi m u m k in . Io n yoki m olekula q a ttiq jism n in g ichki qism iga 
o ‘tib h ajm i yoki uning yuzasida yutilishi m um kin. A gar m o d d a z a r- 
rachasi q attiq jism hajm ida h am d a yuzasida yutilsa, adsorbsiya dey- 
iladi.
6 0

---

A V T O M A T IK A A SO SLARI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
G a z yoki b iro r m o d d an i yutayotgan qattiq jism ad so rb en t yoki 
so rb e n t, yutilayotgan m o dda esa adsorbant deyiladi. S h u n d ay qilib, 
adsorbsiya d eg a n d a, gazlarning yoki suyuqlikdagi m olek u lalarn in g
q attiq jism yuzasida, gaz yoki suyuqlikning q attiq jism yuzasi bilan 
chegarasida konsentrasiyalanishi tush u n ilad i. M olekula, io n suyuqlik 
h ajm id an ad so rb en t yuzasiga yaqinlashgach, ad so rb en t yuzasi to ­
m o n id a n to rtila d i, natijada adsorbent yuzasi b ir q a to r suyuqlikdagi 
yoki gazdagi m olekulalar bilan qoplanadi. 0 ‘zgarm as h aroratdagi 
yutilish bosim yoki k o n-sentratsiya oshishi bilan oshadi.
Q a ttiq jism lar m ustahkam ligini adsorbsiya usuli bilan pasayti- 
rishni ilm iy ad abiyotlarda akadem ik P.A. R eb in d er sam arasi d eb yu- 
ritiladi. C h u n k i ushbu hodisani birinchi b o ‘lib nazariy jih a td a n
asoslagan va o ch g a n kishi—R ebinderdir. B unday h o disaning asosiy 
xarakterli xususiyati sh u n d an iboratki, ad so rb sio n -ak tiv m o d d alar 
y o rd a m id a m ateria lla r m ustahkam ligi ju d a tez ta rz d a pasayadi va shu 
bilan birga m aterial sifatini yanada oshirish im k o n in i beradi.
U shbu qisqa m a ’lu m o td a n n im a u c h u n o lim larim iz m aterial 
m u stahkam ligini oshirish o ‘rniga un i kam aytirish y o ‘lini izlam o- 
q d alar, d eg an haqli va hayratli savol tu g 'u lish i m u m k in . Savolga quy- 
idagicha javob berish m um kin. U shbu tad q iq o t natijalari faqat ilm 
u ch u n g in a em as, balki am aliy m asalalarni hal etish u c h u n h a m m u- 
him dir.
B irin ch id an , h a r b ir m uh an d is-lo y ih ach i m ash in a, p rib o r, a p p a - 
rat va h a r q an d ay tayyorlanishi kerak boMgan k o n stm k siy a m aterialiga 
tashqi m u h it ta ’sirini bilishi kerak. A yrim sh aro itd a a ’lo darajada 
x izm at qiladigan m aterial, boshqa sh aro itd a yaroqsiz b o 'lib qolishi 
m u m k in . H a y o td a n m a ’lum ki, ju d a kerakli d etallar va b u tu n k o n ­
st m ksiyalar m u d d a tid a n ilgari ishdan chiqa boshlaganiga m isollar 
k o ‘p. Bunga sabab shuki, un i loyihalashda ad so rb sio n -ak tiv m o d d alar 
t a ’siri hisobga olin m ag an . M ustahkam likni k am aytirishni adsorbsion 
h o latin i bilib, faqat m aterialni to ‘g ‘ri tan lab g in a qo lm ay h a tto uni 
m u hofaza etish ch o ralarin i h am ishlab chiqish m um kin.
M aterial q a n c h a m u stahkam b o ‘Isa, unga ishlov berish sh u n - 
chalik k o ‘p talab etilishi aniq. A dsorbsion-aktiv m o d d a la r y ordam ida 
esa m ateriallarga bosim ostida yoki kesib ishlov berish to g 1 jinslarini 
b u rg ‘ilash va shu kabi jaray o n larn i jadallashtirishi m um kin.
Bu m asalaning ikkinchi to m o n i. U c h in c h id a n , tab iatd ag i x oh- 
lagan h o d isan i c h u q u r o ‘rganilsa, u texnika tara q q iy o tin in g k u tilm a-
61

---

A V TO M A TIK A A SOSLARI VA A V T O M A T IK R O S T L A G IC H L A R
gan m u tlaq yangi y o 'llarin i ochib 
berganini anglash q iyin em as. 
M ustah k am lik n i pasaytirishning adsorbsion sam arasi an a shu u m u m iy
qo n u n iy atg a b o ‘ysunishiga h ech sh u b h a y o ‘q.
M a ’lum ki, ikki yuza orasidagi ishqalanishni kam aytirish u c h u n
qattiq, suyuq va gaz k o ‘rinishidagi m oylash suyuqliklari q o ‘llaniladi.
H a r q anday, 
h atto sayqallangan yuza h a m m ik ro g ‘ad ir- 
budirliklarga egadir. Ikkita sh unday yuzani bir-biriga yaq in lash tiril- 
g an d a yuza q atlam in i tashkil etu v ch i ato m la r o rasida sh u n d ay katta 
tortish kuchi vujudga keladiki, ayrim v aqtlarda m ikro g ‘ad ir- 
b udirliklar xuddi payvand qilinganidek b o ‘lib tuyuladi. Bir yuza 
b o ‘yicha surilish jara y o n i ishqalanish yuzalarining cheksiz m iqdordagi 
payvandlanish'i va ajralishi bilan kuzatib boriladi. N a tijad a , h a tto ki- 
ch ik yuklanish b o ‘lganda h am yuza q atlam in in g d eform atsiyalanishi 
yuz beradi. Ish q alanish m obaynida yuza deform atsiyasi shu darajaga 
borishi m um kinki, agar m axsus c h o ra la r k o ‘rilm asa, yuza k atta qis- 
m ining payvandlanishi so d ir b o ‘lib m aterialn in g teshilishiga yoki 
m u d d atid an ilgari yeyilishiga olib keladi. A na shu ishqalanish 
yuzalarini saqlab qolish m aqsadida ularni yupqa m oylash m od d alari 
bilan qoplanadi.
T ajriba sh u n i k o ‘rsatdiki, eng yaxshi m oylash suyuqligi yuzaga 
ta 's ir etu v ch i aktiv m oddalardir. H a q iq a ta n h am u sh b u aktiv m o d ­
d alar ozod yuzaga adsorbsiyalanib m u stah k am parda hosil qiladi. 
U shbu pard an i ishqalanish yuzasi bilan birlashish m ustahkam ligi, 
ayniqsa, yuzalar k atta bosim ostida b o ‘lganida m u h im d ir. C h u n k i 
yuza bilan m ah k am bog‘lanm agan m oylash suyuqligi tezd a siqib 
chiqarilib yuboriladi va u holda yuzalararo ishqalanish h am tezda 
o ‘sadi. S h uning u c h u n yuzaga t a ’sir etuvchi aktiv m oylash suyuqlik­
lari asosan m etallarga bosim ostida ishlov berish d a k o ‘p q o ila n ila d i. 
Y upqa q irin d i olib keskich bilan m etallarga m exanik ishlov b erganda 
m oylash, sovitish suyuqliklarining ijobiy t a ’siri b en ih o y ad ir. M oylash 
suyuqliklari, ayniqsa, plastik, m etallarni kesib ishlashda k atta sam ara 
beradi. M asalan, p o ‘latga m exanik ishlov berish d a m oylash-sovitish 
suyuqligini ishlatish kesish tezligini 3 5 - 4 0 foiz oshirish im k o n in i 
bersa, q o ‘n g‘ir c h o ‘yanga m exanik ishlov berishda 10—15 foizgagina 
oshadi, xolos. M etallarga qattiq qotish m ali asbob b ilan ishlov b e r­
ishda h am yuza-ak tiv m od d alari sam arasi sezilarsiz b o ‘ladi. M u h im i 
sh u n d ak i, yuza-aktiv m o d d alarn i q o ‘llashda kesuvchi asbob a n c h a se- 
kin yoyiladi. B u n d an tash q ari, kesish asboblarida o ‘z i- o ‘zin i ch arx -
62

---

A V T O M A T IK A A SO SLARI VA A V T O M A T IK R O S T L A G IC H L A R
lash xossasi vujudga keladi. M etallarni silliqlash va sayqallashda yuza- 
aktiv m o d d alarn i q o ‘llanilishi faqat u n u m -d o rlik n i oshiribgina q o l­
m ay, balki buyum yuzasi sifatini h am ta ’m inlab beradi.
P lyonkani d o rilam asd an , u n d a yo ru g ‘lik tu rib q o lish id an c h o ‘- 
c h im asd a n , bun in g ustiga sekundning o 'n d a n b ir n ec h a ulushi ichida 
fo tosurat yoki k in o k ad r hosil qilib b o ‘lm asm ikin? K o ‘p lar bu savolga 
rad jav o b b erd ilar, lekin bu xato qarashdir. F o to te rm o p la stik yozuv 
usuli bilan sh u n d ay kadrlarni ro ‘yobga chiqarish m um kin. F otografiya 
jara y o n in in g shu prinsipial yangi usuli K ishinev D avlat u niversitetida 
fizik a -m atem atik a fanlari d o k to ri L .I.P an asik rahbarligida ishlab 
chiqildi.
T ele k am era obyektivi oldida t o 'q sarg‘ish slaydga o ‘xshash foto- 
plyonka tu rad i. K am era televizor ulanishi bilan unga olin g an film 
kadrlari ek ran d a paydo b o ‘ladi. Y ozilgan, tik tu rg an yoki harakatdagi 
tasvir, ch izm a , h a r q anday buyum larni shu za h o ti efirga va ekranga 
yuborish im koniyati paydo b o ‘ladi. K eraksiz tasvirni o ‘ch irib , fo to - 
p ly o n k ad an m agnitofon lenlasi singari k o ‘p m arta foydalanish m u m ­
kin. U n d a n 250 m a rta d a n ortiq foydalansa b o ‘laveradi.