Avtomatika asoslari va avtomatik rostlagichlar : Elektr ta'minoti : O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan

II bobga oid olingan bilimlarni chuqurlashtirish uchun savollar
1. A vtom atlashtirishning m ohiyati.
2. B oshqaruvchi av to m atlar nim a?
3. H isoblovchi av to m atlar nim a?
4. A v tom atik q u rilm alar nim a?
5. A v tom atik boshqaruv bosqichlarini tu sh u n tirib be ring?
65

---

A V TO M A TIK A A SOSLA RI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
III bob. AVTOMATIKA ELEM ENTLARI
l - § . U M U M IY M A ’L UM O TLAR
N a z o ra t q ilinadigan yoki rostlab turiladigan k attalikni avtom atika 
va telem ex an ik a sistem alarining boshqaruv organlariga t a ’sir etish 
u ch u n qulayroq b o ‘lgan boshqa k o ‘rinishdagi kattalikka ay lan tin iv ch i 
elem entga d a tc h ik (o ‘lchov organi, sezgir elem en t) deyiladi.
Q uyida elek tro av to m atik a qurilm alarida keng tarq a lg an d a t- 
ch ik lam in g asosiy tu rlari k o ‘rib chiqiladi.
E lek tr d atch ik lar y ordam ida av to m atik rostlash yuklovchi va 
bajaruvchi sistem alarining nisbatan sodda, qulay va ish o n ch li aloqa 
shakllari olinadi. E lek tr d atch ik lar zam onaviy tex n ik an in g deyarli 
b a rc h a sohalarida q o ‘llaniladi. 
E lektr d atch ik larn in g k o 'p ch ilig i 
universaldir, u larn i tu rli texnikaviy m asalalarni hal qilish d a q o ‘llash 
m u m k in . S hunga q aram asd an , av to m atik rostlash sistem alarin i ishlab 
chiqishda 
sh u n d ay d atch ik larn i 
ishlatish 
lozim ki, 
to k i 
ular 
loyihalashtirilayotgan 
(ishlab 
chiqilayotgan) 
av to m atik
rostlash 
sistem asi 
bilan 
tashqi 
m a ’lu m o tlar 
m an b ala rin in g
o p tim al 
b o g ‘lanishini t a ’m inlasin. D atch ik larn in g asosiy texnikaviy tavsiflarini 
bilgan taq d ird a g in a , ularn i to ‘g ‘ri tan lay olish m um kin.
A vtom atika 
qurilm alarida, 
ayniqsa, 
giroskopik 
asboblar 
sxem alarida q o ‘llaniladigan d atch ik lar quyidagi asosiy sifat tavsiflariga 
ega b o ‘lishlari lozim :
1) aylanish m o m en ti m inim al b o ‘lishi (ch u n k i giroskop o ‘qiga 
t a ’sir etuvchi h a r q an d ay tash q i ta ’sir giroskopni berilgan aylanish 
yo‘n alishidan ch etlash tirad i va natijada uning aniqligini k am aytiradi);
2) tavsiflari chiziqli b o ‘lishi 
U ciq
=
k Q
, 
(
1
)
bu yerda, 
U chjq —
d atch ik d a n olinayotgan k u chlanish;
6 6

---

A V TO M A TIK A A SOSLARI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
k —ch iq ish tavsifm ing qiyaligi;
Q - d a tch ik n in g burilish burchagi;
3) sezgirlik chegarasi m inim al b o ‘lishi (giroskop o ‘qin in g kichik 
b u rch ak k a burilishini qayd qilishni ta ’m inlash u c h u n );
4) h arak atlan u v c h i qism larning m assa va o ‘lch am lari m inim al 
b o ‘lishi (inersiya m o m en tlari va ishqalanishlam i kam aytirish u c h u n );
5) d atc h ik d a n olinadigan signalning q u w a ti m aksim al b o ‘lishi;
6) chiqish kuch lan ish id a shovqinlar m avjud b o ‘lm asligi;
7) n o rm al atm osfera sharoitlarida h a m h av o n in g h aro rati va 
kam ligi yuqori (past) b o 'lg an d a h a m ishonchli ishlashi;
8) m exanik t a ’sirlar (tebranish, titrash va h .k .) m avjud b o ‘lganda 
ham ish o n ch li ishlashi.
Sanab o ‘tilgan sh artlar b a ’zan o ‘zaro zid b o ‘lib q oladi. M asalan, 
d atc h ik d a n olinadigan 
q u w a tn in g oshirilishi k o ‘p in c h a
giroskop 
o ‘qiga tash q i t a ’sirlarni oshiradi. S h uning u c h u n qaysi sh a rtn i asosiy 
d eb olish m asalasi h a r b ir holat u c h u n giroskopning yoki boshqa 
asbobning turiga bo g ‘liq ravishda hal qilinadi. M asalan , agar datch ik
giro ram an in g b arqarorlashtiruvchi o ‘qidagi k o ‘rsatk ich larn i olish 
u ch u n moM jallangan b o 'lsa, d atch ik n in g aylanish m o m e n ti hisobga 
olinm aydi; shu d atch ik giro ram an in g presessiya o ‘qiga o ‘rn atilg an d a, 
asbobning t o ^ 'r i ishlashiga xalaqit beradi. G iro sk o p ik asboblarda 
asosan 
quyidagi 
turdagi 
d atch ik lar 
ishlatiladi: 
p o ten sio m etrli,
induktivli, sigNmli, b olom etrik va pnevm atik. B ulardan tash q ari, 
d a tc h ik la r sifatida selsinlar, aylanuvchi tra n sfo r-m a to rla r, fotoelektrik 
d a tc h ik la r va boshqa qurilm alar q o ‘llaniladi.