Avtomatika asoslari va avtomatik rostlagichlar : Elektr ta'minoti : O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan

2 -§ . PO T E N SIO M E T R L I DATCHIKLAR
P o te n sio m e trli d atch ik lar asos (karkas) va u n g a o ‘ralgan sim dan 
tashkil to pgan. 0 ‘rash u ch u n ishlatiladigan sim ning solishtirm a 
qarshiligi k atta, qarshilikning h aro rat koeffitsiyenti esa kichik b o ‘lishi 
kerak.
D a tc h ik n in g qarshiligi quyidagi ifoda orqali aniqlanadi:

---

A V TO M A TIK A A SOSLARI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
a )
b)
bu yerda, R —reostatn in g to ‘la qarshiligi, O m (1 -rasm )
^ , - b i t t a o 'ra m n in g uzunligi, m; со—o 'ra m la r soni;
p —solishtirm a qarshilik; 
q —o ‘tk azgichning k o ‘n dalang kesim i. 
0 ‘tk azgichning d iam etri quyidagi form uladan topiladi:
qarshiligi 
R = —
b o ‘lgan reostat ch u lg 'a m id a g i k uchlanish
Asos (kerkas) ning 
balandligini (lb -ra s m ) 4 a d an k atta qilib 
olish tavsiya etiladi. 0 ‘tkazgich (sim )ning izolatsiya qoplam asi 
sifatida ko‘p in c h a qalinligi 10 M K M atro fid a b o ‘lgan oksid parda 
yoki em al ishlatiladi.
A vtom atika q urilm alarining o ‘qi, o d a td a , m uayyan k u ch (k o n tak t 
bosim ) bilan o ‘tkazgichga tiralib, shu o 'tk a z g ic h b o lylab siljiydigan
( 3 )
bu yerda, i- to k n in g y o ‘l q o ‘yiladigan zichligi, A;
/ = — (o d a td a i= 10 A /m m 2 deb olinadi): 
Я
„
о
V
_________________ 
_
tushuvi.
6 8

---

A V TO M A TIK A A SO SLARI VA A V T O M A T IK R O ST L A G IC H L A R
c h o 'tk a
bilan 
b o g 'lan g an
b o ‘ladi. 
C h o ‘tka 
tegadigan joylarda 
o ‘tk azg ich n in g
izolatsiyasi to zalan ad i, 
ko n tak t 
yuzasi yaxshilab 
sayqallanadi. D a tc h ik asosi plastm assadan, keram ik ad an yoki lak 
q o p lan g an d y u ra lu m in d an tayyorlanadi. P o te n sio m e tr asosi (karkasi) 
ning shakli ko‘p in c h a silindrli halqa(4) (la - ra s m ) yoki yarim halqa 
(lb -r a s m ) k o ‘rinishida tayyorlanadi.
la -ra sm d a k o ‘rsatilgan poten sio m etrli d atch ik n in g ishlashi (3) 
c h o ‘tk an in g b urchakli siljishini (2) sim li reostat qarshiligining o ‘zga- 
rishiga aylantirishga asoslangan. Tok (3 )ch o ‘tk a d a n (1) ko n tak t halqa 
orqali olinadi. D a tc h ik la r o ‘rta n u q tad an (5) ulash u ch i bilan va 
ulash uchisiz, b itta d a n yoki ikkitadan G uftlangan) qilib tayyorlanadi.
D a tc h ik la rn in g ch u lg ‘am lari m an g an in , izabellin, k o n stan tan , 
nikelin qO tishm alaridan, d atch ik c h o ‘tkalari esa k u m u sh , kum ush 
b ilan p latina yoki asl m etallar asosidagi boshqa q o tish m a la rd an
parallel 
ulangan 
b ir 
n ech ta 
sim
k o ‘rinishida 
tayyorlanadi. 
C h o ‘tk alarn in g d iam etri va uzunligini sh u n d ay tan lash lozim ki, 
b u n d a u m u m iy ko n tak t bosim ining qiym ati 9,8 x 10 -3 N atrofida 
b o ‘lishi kerak.
D a tc h ik ishlayotganda ishqalanish kuchi m o m en ti hosil b o ‘ladi 
va u quyidagi ifoda orqali aniqlanadi:
bu yerd, / = 0,2 T 0,3 ishqalanish koeffitsiyenti;
Pk
—ko n tak t bosim i;
R —c h o ‘tk an in g radiusi.
D a tc h ik
c h o 'tk a si 
b ir 
o ‘ram d an
boshqasiga 
surilganda 
olin ay o tg an k uchlanish keskin o ‘zgaradi, bu o ‘zgarish qiym ati 
d atch ik k a berilayotgan kuchlanishga va o ‘ra m la r soniga bo g ‘liq 
b o ‘ladi:
bu yerda: ( / „ — m an b a kuchlanishi;
co-datchik chulg‘amidagi o ‘ram lar soni.
C h o ‘tkani simning qalinligiga bog‘liq ravishda aniqlanadigan biror
М м — f p k R
( 4 )
( 5 )
CO
6 9

---

A V TO M A TIK A ASOSLARI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
chegarada burchakka burish datchikning chiqish kuchlanishini o ‘zgar- 
tirmaydi. Bu hodisa datchikning