Avtomatika asoslari va avtomatik rostlagichlar : Elektr ta'minoti : O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan

5 -§ . A VTO M ATLASH TIRISH B O SQ IC H L A R I
A vtom atlash tirish n in g birinchi bosqichi d eganda, u sk u n a ishchi 
siklini b o sh q arish n i av to m atik harakatdagi m exanizm ini bun y o d etish 
tu sh u n ilad i. Ikkinchi b osqich vazifasiga stan o k lara ro tran sp o rtd a 
tashish m ex an izm larin i bunyod etish kiradi. B unda m ash in a va b o sh ­
qaruv sistem asining texnologik rejim i o ‘zgarishini k o ordinatsiya qilish 
kiradi. K om pleks av tom atlashtirish, y a’ni u c h in c h i b osqich deg an id a, 
ishlab ch iq arish n i avtom atlashtirilgan b o shqaruv sistem asi m asala- 
larini tex -n o lo g ik ja ra y o n in i boshqarish m asalalari va ay rim agregat, 
stan o k lar ishi bilan b o g ‘lash u ch u n hisoblash texnikasini q o ‘llash tu ­
shuniladi.
R aqam li dasturli boshqaruv sistem asining paydo b o ‘lishi av to ­
m atlash tirish n in g yanada rivojlanishiga olib keldi. H ozirgi v aqtda d as­
turli b o shqaruv m ashina sistem asi ishlab chiqilgan b o ‘lib u ning 
tarkibida hisoblash texnikasi ham m avjud. B unday sistem alarn i b u n ­
yod etilishi ayrim stan o k lar ish rejim ini eng m aq b u l ta rz d a b o sh q a r­
ish, tra n sp o rt o q im larin i, texnologik va ishlab ch iq arish u sk u n alarin -
63

---

A V TO M A TIK A A SOSLA RI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
ing yuklanishi va u lard a n foydalanishni eng m aqbul rejalashtirish, 
m ashina sistem asi ishchanligi haqidagi axborotni yig‘ish, aks ettirish 
va 
sh.k. 
larni 
n az ard a 
tutadi. 
B unday siste m alar texnologik 
jara y o n larn i av tom atlashtirilgan boshqaruv sistem asi (T JA B S ) deb 
nom langan.
A v tom atlashtirish m asalalari m ashina sistem asini m u k am m al- 
lashtirish b ilan ch a m b a rch a s bo g ‘langandir. S ta n o k lar ay rim uzel 
(b o ‘lak) lari ishlarini boshqaruv jara y o n in i b o sh q arish n i m u k am m al- 
lashtirish stan o k n i b o shqarishni yengillashtiradi.
S ta n o k ishini avtom atlashtirish m ashina sistem asini b o sh q aru v si­
fatini oshiradi.
T u rli xil texnologik vazifalarni bajaradigan av to m at va av to m atik
liniyalar avtom atlash tirish n in g yagona asosiga ega. M a z m u n i sh u n d a n
iboratki, m ex an izm lar va boshqaruv sistem asi prinsip (tam o y il) lari 
u m um iy, y a ’ni u n u m d o rlik , ishonchlilik, iqtisodiy sam arad o rlik
o ‘zgarishlari, ishlov berish rejim larini aniqlash va sh.k. lam in g
um um iyligi.
M ash in a shu q a d a r m u kam m al hisoblanadiki, bu h o la td a yuqori 
u n u m d o rlik (b u n d a ishlov berish asosiy jaray o n g a, shakl hosil etishga, 
n az o rat, yig‘uv va sh.k. larga sarflangan vaqt u n u m d o r vaqt hisobla­
nadi) va y u q o ri sifatga b o ‘sh vaqtlarsiz erishiladi.
A vtom at va av to m atik liniyalar unum d o rlig in i ta d q iq etish ishlab 
ch iq arish n in g a n iq sh aro itid a u n u m d o rlik rezervini aniqlash im k o n in i 
beradi. B undan tash q ari, b u n d ay tad q iq o tla r m avjud konstru k siy alarn i 
ekspluatatsiya qilish tajribasi asosida yangi av to m at va av to m atik lini- 
yalarni loyihalash u c h u n kerak b o ‘ladigan eng m u h im p a ra m e trla rn i 
aniqlashga sharoit yaratadi.
A vtom at va av to m atik liniyalarning unum dorligi ishlov berish 
rejim lari, 
talab
etilgan 
aniqlik, 
b uyum ning 
b o sh q a 
sifat 
k o ‘rsatkichlari, m ex an izm lar ishonchliligi bilan belgilanadi.
Eng m u h im o m illard an b o ‘lib hisoblanuvchi ish o n ch lilik b ir to - 
m o n d a n , t a ’sir etu v ch i q a to r faktorlar, ikkinchi to m o n d a n , texnologik 
jara y o n lar va konstruktiv elem en tlarn in g ishchi p a ra m e trla ri h a m d a
tu zatu v ch i ta ’sirlarga b o g ‘liq. Ishonchlilik k o ‘rsatkichlari m iq d o rin i 
topish statistik b aholash m asalasi b o ‘lib, a n c h a m urakkabdir. Bu m a- 
salani hal etish u c h u n m a ’lum m iqdordagi kuzatish va o ‘lch ash ish ­
larin i olib borish kerak. M atem atik statistika usullari ishonchlilik 
k o 'rsa tk ic h la ri m iq d o rin i aniqlashda q o ‘l keladi.
6 4

---

A V T O M A T IK A A SOSLARI VA A V T O M A T IK R O S T L A G IC H L A R
I ' 
- j -
.iT S -g rrs r
A vtom atlashtirishning, m avjud vositalari ishlab ch iq arish te x ­
nologik epchilligini to ‘liq t a ’m inlay o lm ayapti. S h u n in g u ch u n
hozirgi vaqtda avtom atlashtirishning prinsipial yangi yoMlanmasi 
shakllangan. Y a’ni universal raqam li boshqaruv sistem asi bu n y o d etil­
gan. B oshqaruv sistem asining k o ‘rinishini tan lash texnologik jara y o n
xususiyatlari, m ashinalarni ekspluatatsiya qilish sh a rt-sh a ro iti bilan 
sh artlan ad i. B iroq xohlagan boshqaruv sistem asi texnologik jara y o n
k o ‘rin ish id an q a t’i, n azar, ishning yuqori ishonchliligi, ishlov berish 
jara y o n in i avtom atik rostlash, konstruksiyalarning oddiyligi, xizm at 
qilishning qulayligi va arzonligi, ko‘p sonli texnologik k o m an d alarn i 
bajarilishi kabi talablarga javob berishi kerak.
A daptiv boshqaruv sistem asi o p erato r aralashuvisiz avtom atik 
tarzd a m ash in a, agregat, stanoklarning eng qulay ish rejim ini 
t a ’m in lab beradi.
H o z irc h a ad ap t iv boshqaruv sistem alari ishlab ch iq arish sh aro ­
itida talab etilgandek darajadagi sam ara bilan ishlam ayotir. Ishlov 
berish unu m d o rlig i va buyum sifatini oshirishga oid ta d q iq o t ishlarini 
olib borish ad ap t iv boshqaruv sistem alari va ishlab ch iq arish n i k o m ­
pleks avto m atlash tirish sam aradorligini oshirish im k o n larin i topishga 
yo rd am beradi. B unday tad q iq o tlarn in g m u h im i im itatsio n m o d el- 
larn i yara-tishdir.