Август 2020 10-қисм

Калит сўзлар: 
ўйин, диалогик нутқ, мулоқот, компютер ўйинлари, мактабгача таълим, 
тадқиқот, ривожланиш.
Мактабгача ёшдаги болаларнинг ривожланишида ўйиннинг аҳамияти катта. Психологлар 
ўйинни мактабгача тарбиячининг етакчи фаолияти сифатида, унинг тузилиши ва ривожланиш 
динамикаси, боланинг руҳий ривожланишидаги роли нуқтаи назаридан ўрганадилар. 
Педагогика болалар ўйинларини болаларни ўқитиш, тарбиялаш ва ривожлантиришда 
қўллашнинг турли имкониятларини кўриб чиқади. Ўйиннинг педагогик имкониятлари 
қадимги даврлардан бери педагоглар ва жамоат арбобларини жалб қилган.
Боланинг нутқини ривожлантириш учун ўйин - эркин хатти-ҳаракатлар мактаби эканлиги 
муҳимдир (Л.С. Выготский, Д.Б. Элконин), чунки унда ҳар дақиқада бола ўйин қоидасини 
бажариш фойдасига тезкор истаклардан бош тортади [6, б. 58-59].
Ўтказилган тадқиқотлар шуни кўрсатдики, оғзаки коммуникация шаклларига асосланган 
ўйинлар: оғзаки жумлалар билан ўзгарувчи, мусиқий, театрлаштирилган (тақлид, 
драматизация, режиссёрлик), сюжет-ролли ўйин, стол усти-босма ва бошқа ўйинлар бола 
нутқ фаолиятининг турли томонлари шаклланишига ёрдам беради. Уларнинг ёрдами билан 
кичкинтойларда нутқ ва мулоқот маданияти шаклланади.
Компютер ўйинлари шароитида ўз ҳаракатларини режалаштириш, натижасини олдиндан 
билиш қобилияти алоҳида аҳамиятга эга бўлади. Кўпинча, у ёки бу тугмачани босиш 
натижаси дарҳол таъсир қилмайди ва ўзини жуда билвосита, мураккаб шаклда намоён 
қилади ва бу экрандаги воқеалар занжирли реакциясини келтириб чиқаради.
Боланинг қўл ҳаракатлари ва уларнинг натижалари ўртасида тубдан янги алоқа яратилади. 
Айнан шу лаҳза ўз фаолиятининг тобора мураккаб тузилмаларини қуриш қобилиятининг 
ривожланишига кучли таъсир кўрсатади. Ушбу қобилият, Ю.М. Горвицанинг фикрига кўра, 
ўзини ўзи бошқариш қобилиятининг шаклларидан бири сифатида қаралиши мумкин [1, б. 
28].
Компютер ўйинларидан фойдаланиш, шунингдек, фаолият мақсади ва унга эришиш 
шартлари ўртасидаги мавжуд зиддиятли муносабатларни енгиб ўтишни рағбатлантиради. 
Болалар асосий мақсадни ёрдамчи мақсадларга ажратишни, улар ўртасида алоқа ўрнатишни 
ўрганадилар. Мавжуд бир қатор ўйинлар болаларнинг мақсадларни мустақил белгилаш 
ва уларга мустақил равишда эришиш қобилиятини шакллантиришга қаратилган. Ушбу 
жараёнда ижодий экспериментнинг жуда муҳим фаолияти шаклланади [3].
Компютерни ўзлаштириш бола шахсини шакллантиришга ижобий таъсир кўрсатади 
ва унга юқори ижтимоий мақом беради. Уйда, ҳовлида, у ўз ўртоқларига компютер 
ўйинларининг барча “нозикликлари” ҳақида ғурур билан сўзлаб беради. Шу билан бирга, 
боланинг ўзини ўзи қадрлаши, ҳаётни янада қониқарли ҳис қилиш ва эмоционал қулайлик 
ҳисси кучаяди [1].
Тадқиқотчилар компютердан болаларга ўқитиш ва ўйнаш воситаси сифатида 
фойдаланишнинг камчиликлари, номукаммал компютер дастурларидан фойдаланган ҳолда, 
“одам-машина” суҳбати жараёнида шахсий мулоқот каби ўзаро муносабатларнинг йўқлиги 
ва болаларнинг компютерларга ҳаддан ташқари иштиёқи билан боғлиқ деб ҳисоблашади. 
“Тижорий” деб номланган ўйинларнинг аксарияти ҳам салоҳиятли хавфга эга: улар бола 

---

348