Kichik biznes tashkilotlari ichki auditi xususiyatlari
Kichik iqtisodiy sub’ektlarga xarakterli ichki nazorat o’tkazish tartibiga ta’sir qiluvchi bir qator o’ziga xos xususiyatlar mavjud.
Odatda bunday xususiyatlar quyidagi omillar ta’sirida kelib chiqadi:
A) hisobotni tayyorlash va hisobni yuritishga javobgar tarmoq ishchilarining yo’qligi yoki cheklanganligi.
B) bunday iqtisodiy sub’ekt faoliyatiga hamma tomondan yakka boshqaruvi yoki mulkdorning ko’p ta’siri bo’ladi.
Kichik iqtisodiy sub’ektlar auditi vaqtida asosiy e’tiborni quyidagi omillarga qaratish mumkin.
A) hisob yozuvlari muntazam yuritilmasligi mumkin, formal talablarga rioya qilinmasligi mumkin, bu buxgalteriya hisobotida kamchiliklar paydo bo’lish havfini oshiradi.
B) iqtisodiy sub’ekt rahbarlari audit vaqtida auditorlik xulosasini beruvchilarni, hisobni kayta tiklash, yo’l qo’yilgan xatoliklarni to’g’rilash, buxgalteriya hisobotini tayyorlash kabi ishlarni auditorlik tashkiloti qo’shimcha xizmat tariqasida qilib beradi, deb noto’g’ri fikrlashadi.
V) kamida boshqa iqtisodiy sub’ektlarga karaganda ishchilar hisobdagi tarkibi, miqdori ob’ektiv sabablarga ko’ra javobgarlikni ta’minlay olmaydi.
G) kichik iqtisodiy sub’ektlarda buxgalteriya hisobini yurituvchi hamkasblar bir vaqtning o’zida oson yashirish, amalga oshirish mumkin bo’lgan sub’ektlar aktivlariga ham ruxsat olishi mumkin.
Bu suiiste’molliklar kelib chiqishiga imkon yaratadi.
D) agar kichik iqtisodiy sub’ektlar naqd pulga ko’p miqdorda opreratsiyalar bajarsa, shunday holat bo’lishi mumkinki, bunda tushum aks etmaydi (soliq qonunchiligi shartlarini buzish maqsadida), xarajatlar esa oshiriladi (ishlab chiqarish vositalari xarajatlarini shaxsan boshqaruvchi ishchilar tomonidan o’zlashtirilishi maqsadida);
E) buxgalteriya hisobini yurituvchi ishchilar soni chegaralangan bo’lsa, hisob ma’lumotlarini muntazam tekshirib borish kiyin yoki mumkin emas, bu buxgalteriya hisobotida kamchiliklar va xatoliklar kelib kelib chiqish xavfini oshiradi.
Kichik iqtisodiy sub’ekt faoliyatiga mulkdor va boshqaruvchining har tomonlama ko’p ta’siri shu buxgalteriya hisoboti ishonchligiga va ichki nazorat tartibiga yaxshi yoki yomon ta’sir ko’rsatishi mumkin.
Bir tomondan ba’zi hollarda rahbarning nazorati ostida iqtisodiy sub’ekt hisobi ishonchligi oshishi mumkin.
Ob’ektiv sabablarga ko’ra qo’shicha (muqobil ichki nazorat vositalari qiyin yoki mumkin bo’lmasa, boshqa tomondan boshqaruvchining ko’p tamonlama ta’sirida umumqo’llaniladigan nazorat ishlari buzilishi mumkin, qonunchilik buzilishlar omillari ko’payadi. Buxgalteriya hisobotida ataylab uyushtirilgan kamchiliklar paydo bulishiga sabab bo’ladi.
Yirik xo’jalik sub’ektlari munosabatlarida qo’llaniladigan ko’pchilik ichki nazorat vositalarini (tashkilot bo’limlari sifatida ichki audit xizmatini tashkil qilish) kichik ishlab chiqarish munosabatlari bilan qo’llash maqsadga muvofiq emas. Masalan, kichik ishlab chiqarish sub’ektlarida buxgalteriya hisoboti qo’llanilishi kam sonli odamlar yordamida amalga oshiriladi, ular hujjatlarni saqlash bilan birga, qayta ishlash bilan bog’liq bo’lgan majburiyatlarni ham bajarishadi. Shunday qilib majburiyatlarni taqsimlab bo’lmasligi yoki chegaralangan bo’lishi mumkin.
Ba’zi hollarda mijoz hamkasblari orasida majburiyatlarni etarlicha taqsimlanmasligi nazorat boshqaruvi ostida kompensatsiyalanishi mumkin, bu nazorat mulkdor tomondan amalga oshirilgan hollarda kuzatiladi. Bunda mulkdor bir vaqtning o’zida boshqaruvchi bo’ladi, u operatsiyalarda o’zi ishtirok etadi va xujalik sub’ekti faoliyatiga taalluqli bilimlarga ega bo’ladi.
Kichik va katta biznes tashkilotlari shtat jadvaliga ichki auditor lavozimini kiritish yoki autsorsing sharoitida auditorlar-konsultantlarni jalb qilish yaxshi samara beradi.
Nazoratning bunday vositalari xususiy tashkilotlar (aktsionerlar, paychilar) uchun ayniqsa qulaydir. Bu kapital qo’yishda ishtirok etmaydigan yoki unda kichik payga ega bo’lgan boshqaruvchi tomonidan boshqariladigan tashkilotlardir.
