Asosiy ozuqaviy modalar-oqsil, yog’lar, KARBONSUVlar, mineral moddalar va vitaminlarning biologik roli va asosiy manbalari

MONOSAXARIDLAR (GEKSOZALAR)

Monosaxaridlar karbonsuvlarning eng sodda tuzilganidir. Kimyoviy tuzilishi bo‘yicha monosaxaridlar yoki geksozalar o‘z molekulasida 6 atom uglerod, 12 atom vodorod va 6 atom kislorod (S₆N₁₂O₆) saqlaydi. Geksozalar α, β va γ shaklida bo‘lishi mumkin. Oziq-ovqat mahsulotlarida faolligi kam bo‘lgan α va β shakllari bo‘ladi. Organizmda qon, oshqozon osti bezi gormonlari ta’sirida α va β shakllari geksozaning faol shakliga aylanadi va hazm bo‘ladi. Agar gormon bo‘lmasa, geksoza faol shaklga aylanmaydi va hazm bo‘lmasdan peshob bilan tashqariga chiqib ketadi (masalan, qandli diabetda), insulin gormoni geksozaning α va β shakllarini γ shakliga aylantiradi. Geksozalarning hazm bo‘lmasdan tashqariga chiqib ketishi oldini oladi.

Eng ko‘p tarqalgan monosaxaridlardan biri glyukoza bo‘lib, u ko‘pgina mevalar tarkibida bo‘ladi hamda organizmda ovqat tarkibidagi disaxaridlar va kraxmalning parchalanishidan hosil bo‘ladi. Organizmga tushgan glyukoza glikogen hosil bo‘lishiga, miya to‘qimalarining oziqlanishiga, harakatdagi mushaklarga, shu bilan birga yurak mushagiga, qondagi qand miqdorini ushlab turishga, jigarda glikogen zahirasini hosil qilishga sarf bo‘ladi.
Bundan tashqari, glyukoza operatsiyadan chiqqan, darmonsizlangan va boshqa ahvoli og‘ir bemorlarning ovqatlanishida yaxshi vosita bo‘lib xizmat qiladi. Og‘ir jismoniy ish bajarilganda glyukoza quvvat manbai bo‘lib sarflanadi va u organizmning qandga bo‘lgan ehtiyojini tezda qondiradi.
Fruktoza ham glyukozaga o‘xshash xossalarga ega bo‘lib, u ham qimmatli, tez hazm bo‘luvchi qanddir. U ichakda sekinroq hazm bo‘ladi, qonga o‘tib, tezda uni tark etadi. Fruktoza ko‘p miqdorda (70-80%) jigarda ushlanib qoladi va qonda uning miqdori ko‘payib ketmaydi.

Jigarda fruktoza glyukozaga nisbatan tez glikogenga aylanadi. Fruktoza faqat jigarda emas, boshqa sistemalarda ham to‘planadi. Fruktoza eritmasida ko‘proq oksi shakl bo‘lgani uchun u tezda moddalar almashinuvi jarayonida qatnashib ketadi. Boshqa qandlardan yana bir farqi shuki, fruktoza uncha chidamli emas, qaynatish natijasida u o‘zgarishi mumkin. Fruktoza saxarozaga nisbatan yaxshi o‘zlashtiriladi va shirinligi ham baland. U saxarozadan 2 barobar, fruktozaga nisbatan 3 barobar shirin.

Uchinchi monosaxarid – galaktoza – erkin holatda oziq-ovqat mahsulotlarida uchramaydi. U sut qandi bo‘lgan laktozaning parchalanish mahsulotidir.
Monosaxaridlarning manbai: asalda glyukoza 36,2%, fruktoza 37,1%, tarvuz asosiy qand turi fruktoza bo‘lib, u 8% ni tashkil qiladi. Glyukoza va fruktoza meva va rezavor mevalarda bo‘ladi. Uzum va xurmodagi qand glyukoza va fruktozadir. Olma, nok, shuningdek qorag‘at tarkibida fruktoza boshqa qandlarga nisbatan ko‘proq bo‘ladi.