Асосий жараёнларнинг турлари. Гидромеханик, иссиқлик ва моддалар алмашуви жараёнларининг бирликлари. Ўхшашлик назарияси асослари. Физик катталикларнинг ўлчов тизимлари

ўхшашлик назарияси – бу тажриба натижаларини илмий умумлаштириш усуллари ҳақидаги таълимот.
ўхшаш жараёнларда уларни харакатерловчи ва ўхшаш бўлган катталиклар нисбати ўзгармасдир. ўхшашлик назарияси қандай тажриба ўтказиш ва олинган натижаларни қайси усул билан қайта ишлаш йўлларини ўргатади.
ўхшашлик назариясини моделларда (тажриба қурилмаларида) жараённинг номаълум катталикларини аниқлаш, текшириб кўриш ва олинган натижаларни саноат қурилмаларига кўчиришга ёрдам беради.
Шундай қилиб, масштаблаш ва моделлаш асоси бўлиб ўхшашлик назария усуллари ҳисобланади.


Ўхшашлик теоремалари ва шартлари

ўхшашлик назариясининг асосий принципларидан бири бўлиб, умумий қонуният билан ифодаланувчи ўхшаш ҳодисалар (жараёнлар) гуруҳини ажратиб олишдир.

Мос тушадиган ва уларни характерловчи катталикларнинг нисбатлари ўзгармас бўлганда, бундай ҳодисалар ўхшаш деб аталади.
ўхшашлик шартларига биноан ўхшаш ҳодиса ва воқеалар қуйидаги гуруҳлардан иборат: а) геометрик ўхшашлик; б) вақт бўйича ўхшашлик; в) физик ўхшашлик; г) бошланғич ва чегаравий шартларнинг ўхшашлиги.
Геометрик ўхшашлик. Бу шундай ўхшашликки, натура ва моделларнинг мос тушадиган ўлчамлари параллел ва уларнинг нисбати ўзгармас катталик билан ифодаланади.
Масалан, айланаётган цилиндр ичидаги газнинг ҳаракатини текширамиз (1.1-расм).
Ушбу қурилмадаги жараённи текшириш учун геометрик ўхшашликка риоя қилиб модел қурилади (1.1б-расм), яъни натура ва моделнинг мос тушадиган чизиқли ўлчамларининг нисбатлари тенг.
Геометрик бир хилликка биноан иккита ўхшаш системани геометрик ўлчов катталиклари ўзаро параллел бўлса, уларнинг нисбати ҳам ўзгармас бўлади:


(1.1)

ўлчовсиз катталик аl геометрик ўхшашлик ўзгармас катталиги (константа) ёки масштаб (ўтиш) кўпайтмаси деб аталади. Ушбу ўзгармас катталик ўхшаш ситемалардаги бир хил турдаги мос келадиган катталиклар нисбатини ифодалайди ва модел ўлчамидан натурага ўтиш имконини беради.