Ashyoshunosligi

ikkilamchi
yoki 
cho‘kindi jinslarga aylanadi. Mayda jinslaming bir qismi 
suvda eriydi, qolganlari esa geologik qatlamlar hosil qilib suv ostiga 
cho‘kadi. Erigan jinslar o‘ta to ‘yingan eritmalar hosil qiladi va 
kimyoviy cho‘kindilar paydo bo‘ladi.
Tabiatdagi ko'pgina mineral qatlamlar hayvonot organizmi va 
o ‘simliklarning, shuningdek, suyaklar va teri-yoglarning o'zaro 
birikishidan hosil b o :lgan. Bunday jinslam i organogenlar deb 
ataladi. Qurilishda qo‘llaniladigan eho‘kindi jinslarni quyidagi 
turlarga bo‘lish mumkin:
— o‘zaro urilish va ishqaianish natijasida 
maydalangan jissslar 
— 
loy, qum, shag‘al, xarsang tosh, mayda tosh va sementlanib qolgan 
jinslar — konglomeratlar, brekchiylar, qumtoshlar;
— kimyoviy reaksiya natijasida hosil bolgan cho‘kindilar — 
gips, angidrit, ohaktoshning ayrim xillari, doiomit, magnezit, ohak 
tufi, mergel;
-- organogen qatlamlar — chig‘anoqli ohaktosh, bo‘r, trepel, 
diatomit, uglerodli jinslar (torf, neft, ozokerit).
156

---

Qurilish sanoatida ishlatiladigan tabiiy tosh ashyolarining katta 
Itu guruhi — cho‘kindi jinslar g‘ovakli va zieh buyumlar tayyor- 
tiishda, bog‘lovchi m oddalar olishda xomashyo sifatida katta 
iliamiyatga ega.
ßirlamchi va ikkilamchi jinslar — har xil fizik, kimyoviy va 
mexanik jarayoniar (jinslar o‘rtasidagi o‘zaro reaksiyalar, tektonik 
larayonlar, gazlar ta’siri, harorat, yuqori bosim va h.k.) ta ’sirida 
\ossalari va shaklining o ‘zgarishidan hosil boMgan m etam orf 
jinslardir. Bundayjinslardan pardozbop plitalar, devorbop buyum- 
lar, mayda-yirik to ‘ldirgichlar ishlanadi.
8.2. Rangli tog‘ jinslarni hosil qiluvchi mineraSlar
Yer qatlamini tashkil etuvchi barcha tabiiy toshlar mineral- 
lardan tashkil topgan. Tog‘ jinsining xususiyatlari, asosan, shu 
jinsning tarkibiga kirgan minerallarning turiga, miqdoriga va 
/arraehalarning o‘zaro bog‘lanish kuchiga bog‘liq.
Mineral
deb kimyoviy tarkibiga va fizik xossasiga ko‘ra bir 
imsli, fizik va kimyoviy jarayonlarda hosil bo‘lgan birikmaga ayti- 
iadi. Tabiatda 2500 yaqin rainerallar aniqlangan. Tog‘ jinslarining 
hosil bo‘lishida, jins hosil qiluvchi 50 mineral qatnashadi.
Kmrs
(S i0 2) — qumtuproqdan tashkil topgan yashirin yoki 
ochiq kristall shaklida uchraydigan nihoyatda zieh, mustahkam 
va chidamü mineral. Kvarsning zichligi 2,5-2,8 g/sm3. Siqilishdagi 
mustahkamligi 200 MPa, cho‘zilishdagisi esa 100 M Pa dan ko‘p,
1710°C da kvars suyuqlanadi va tez sovitilsa, kvars shishasi hosil 
hoMadi. Kvars sanoatda o ‘tga chid am ü buyum lar (dinas) 
tayyorlashda, pardozbop sopol buyumlar ishlab chiqarishda, kvars 
qumi esa shisha sanoatida va silikat g£ishti, kislotaga chidamü 
sementlar ishlab chiqarishda, shuningdek, dekorativ qorishma va 
hetonlar uchun mayda to ‘ldirgich sifatida ishlatiladi.
Dala shpati
— silikatlar guruhida keng tarqalgan oq va qizgMsh 
rangli mineraldir. Tarkibida dala shpati bolgan tog‘ jinslari rang- 
barang tuzilishda boMadi. Magmatik tog‘ jinslari ichida dala shpati 
75% ni tashkil etadi. Dala shpatining siqilishdagi mustahkamligi 
kvarsnikidan kam (120—170 M Pa), erish harorati esa 1170—
157

---

Chuqurdagi 
yaxlit
granit
ssenit;
d io rit;
gabbro