Ashyoshunosligi

VIII 
bofo
PARDOZBOP TOG‘ JINSLARI
8,1. TaMiy tog‘ jmslarining tarkib topishi
Yer qatlamida joylashgan tog‘ jmslari geologik belgilariga ko‘ra 
uch guruhga bo'hnadi: 
magmatik 
(vulqondan otilib chiqqan) yoki 
birlamchi jinslar, 
cho‘kindi 
yoki ikkilamchi jinslar hamda 
metamorf
(ko‘rinishi, shakli o‘zgargan) jinslar 
(8.1-rasm).
Yer qatlamining quyi qismi 
magma 
deb ataluvchi yuqori 
haroratda erigan rnassadan iborat. Magmaning yer yuzasiga otilib 
chiqqan qismi magmatik (yoki otilib chiqqan) jinslar deb ataladi.
Bunday jinslar sochiluvchan yoki o‘zaro sementlanib qolgan 
vulqon 
jmslari 
deb ataladi.
155

---

Tabiiy sharoitda shakllangan magmatik jinslar turli minerologik 
tarkibga va tuzilishga ega bo£ladi. Binobarin, ularning texnik 
xossalari ham bir xil bolmaydi.
Yer qatlami yoriqlari bo‘ylab ko£tarilayotgan magma harorat- 
ning pasayishi sari uiiing bir qismi yer ostida asta-sekin soviydi. 
Magmaning yer yuzasiga ko‘tarilgan qismi esa tez sur’atda soviy­
di. Natijada, chuqurdagi yaxht va yer yuzasiga ko‘tarilib chiqqan 
tog‘ jinslari hosil bo‘ladi.
Yer qatlami ostida hosil boclgan yaxlit jinslarga granit, siyenit, 
gabbro, labrodorit, dioritlar misol bo‘la oladi. Magmaning yer 
yuzasiga ko‘tarilib chiqqan jinslariga diabaz, bazalt, porfir, andezit, 
traxitlar va shuningdek, pemza, vulqon tufi, trassalar kiradi. 
Chuqurdagi magmaning sovishi yer qatlamining katta bosimi ostida 
bolganligi tufayh uning kristalli donalari o'zaro zich birikkan va 
yaxlit holatda bo‘ladi. Yer yuzasiga ko‘tarilib chiqqan magma esa 
tez va notekis soviydi va natijada bunday toshlarda darzlar va 
yoriqlar ko‘p bo‘ladi.
Bir qism sochiluvchan jinslar suv yoki shamol vositasida daryo, 
dengiz yoki ko‘llar ostiga tushib, bir necha davr davomida