Асадуллаев М. М., Асланова С. М. Асаб касалликлари пропедевтикаси

Эпилептик статус. Бу ҳаёт учун жуда хавфли ҳолат, унда хуружлар қисқа вақт оралиғида кетма-кет такрорланади. Бунда иккита кетма-кет кечадиган хуруж оралиғида бемор ҳушига келмасдан, асосий ҳаётий фаолиятлар ўз ҳолига қайтиш ўрнига, ҳар бир хуруждан сўнг мия комаси чуқурлашади, юрак қон томир, нафас олиш фаолиятлари, модда алмашинуви бузилишлари кучаяди. Ҳозирги вақтгача эпистатусга тушган беморларнинг 60 фоиздан кўпи ўтказилган давога қарамай нобуд бўлади.
Джексон эпилепсияси. Бу парциал эпихуружларнинг алоҳида тури. Уни буюк инглиз невропатологи Джексон номи билан аташади. У 1863 йил парциал эпилепсияни клиник-анатомик жиҳатдан таҳлил қилган. Джексон эпилепсияси хуружларига кўпинча бош мия ўсмалари шикастлари, менинго-энцефалит, шунингдек киста, цистицеркоз, эхинококкоз, солитар, туберкулема, захм, арахноидит, пахименингит, қон томир бузилишлари сабаб бўлади.
Джексон эпилепсиясида бемор ҳушини йўқотмайди, клоник хуружлар, мушакларнинг у ёки бу гуруҳида бошланиб, ёнидаги мушакларга ўтиб, маълум изчилликда тарқалади. Баъзан қўл, оёқ ва тананинг ярмига бир томонлама тарқалади.
Джексон эпилепсияси ҳуш йўқолмасдан фақатгина қисман хуружлар кўринишида ўтиши мумкин. Бошқа турида эса хуружлар тарқалиб, хуруж чўққисида ҳуш йўқолиб, хуруж катта шайтонлаш хуружига ўтади.
Баъзан Джексон эпилепсияси сенсор кўринишга эга бўлиб, тананинг маълум тери қисмларида кетма-кет тарқалган янги сезгилар, парестезия ёки оғриқлар хуружи кўринишида кечади. Кечроқ хуруж тарқоқ бўлиши мумкин. Бу сенсор Джексон хуружидир.
Кожевников эпилепсияси. Биринчи бўлиб 1894 йилда неврология асосчиси А.Я.Кожевников томонидан ёзилган, у бу шаклни ерilepsia carialis sivi partialis continua) чекланган, доимий тутқаноқ деб белгилаган.
Бу тур оддий тутқаноқ хуружларидан хуружлараро даврда бирорта мушак гуруҳида доимий клоник тортишувлар бўлиши билан фарқ қилади. Жадаллигига кўра ўзгариб, улар генерализациялашуви ва ҳуш йўқолиши билан шайтонлаш хуружига ўтиши мумкин. Бу камдан-кам учрайдиган тур Россиянинг марказий вилоятларига қараганда Сибир ва Уралда кўпроқ учрайди. Кўпчилик ҳолларда Кожевников тутқаноғига энцефалитнинг сурункали зўраювчи тури сабаб бўлади. Лекин бошқа этиологик омиллар - захм, цистициркоз ва бошқалар ҳам кўрсатиб ўтилган.
Абсанс (кичик тутқаноқ хуружи.) Клиникада бир неча секунд давомида ҳушдан кетиш билан таърифланади.
Мураккаб парциал хуруж. Мураккаб руҳий ўзгаришлар хос. Хотиранинг кўпроқ ёки озроқ бузилиши, галлюцинациялар пайдо бўлади, нарсани аввал кўрганлик, аввал эшитган хисси ёки ҳеч қачон эшитмаган, кўрмаган нарсани ҳис қилиш билан таърифланади.
Эпилептик автоматизм хуружларида аввал қилинаётган фаолликнинг шунчаки давом этиши, баъзан эса аксинча ҳуш бузилиб, янги ҳаракат фаоллигининг пайдо бўлиши сифатида кечади, бемор кейинчалик бу харакатлар хакида эслолмайди.
Тутқаноқдаги руҳий бузилишлар. Эпилепсияда ўзига хос эпилептик характер шаклланади.
Эпилептик табиат. Унинг учун 2 белги хос: 1) руҳий фаолиятнинг инертлиги; 2) жаҳл чиқиб кетиши, эмоционал реакцияларнинг беқарорлиги. Беморлар ҳаддан ташқари майда гап, олифта бўладилар. Уларда инстинктлар кучи ошиб, ҳис-туйғулар авж олади. Беморларнинг туйғулари ҳар хил, хушомадгўй, лаганбардор, ширинсухан бўлади, булар қўзғалувчанлик, жаҳлдорлик, кескин аффектив ўзгаришлар билан бирга кечади. Аффект вақтида беморлар жаҳлдор, тажовузкор бўладилар. Аффект кучи сабабга тўғри келмайди.
Руҳий жараёнларнинг инертлиги интеллектуал доирага ҳам таъсир қилади. Тутқаноқ билан касалланган, лекин яхши шуғулланган бемор яхши иш қилиши мумкин, диққати барқарор бўлиб, ўзини тутиб олган бўлиши мумкин. У секин ҳаракат қилади, бир фаолият туридан бошқасига қийинчилик билан ўтади.
Ассоциациялар камлиги, энг муҳим нарсани тезда илғаб ололмаслиги, умумлаштириши сустлиги, ҳаддан ташқари синчковлик қилиши эпилептик ҳарактернинг асосий ўзига хосликларидан ҳисобланади.
Тутқаноқни даволамаса прогредиент кечади. Контралатерал ярим шарда «ойнасимон» ўчоқлар шаклланади. Бир турдаги тутқаноқларга бошқа турдаги тутқаноқлар қўшилади, улар тез-тез тутади. Руҳий ва хулқ-атвор ўзгаришлари зўраяди.
Т а ш х и с л а ш
Эпилепсияга шубҳа бўлганда комплекс текширув ўтказиш зарур. Энг аввало, касаллик тарихи ва ҳаёт тарихи синчиклаб йиғилади. Бунда фақат беморнинг ўзидан эмас, балки унинг қариндош-уруғлари, қўшнилари, танишлари, касалликнинг бирорта пароксизмал аломатларини кўрган одамлардан ҳам сўралади. Беморнинг ўзи тутқаноқ ташхиси қўйиши учун муҳим бўлган баъзи нарсаларни билмаслиги ёки эсдан чиқарган бўлиши мумкинлигини доимо назарда тутиш керак (эпилептик хуружлар одатда эсда қолмайди). Бундан ташқари бу хил беморларнинг хотираси сусайган бўлади.
Анамнез йиғилганда бемор туғруқ пайтида шикастланганми-йўқлиги, туғруқдан кейин калла суяклари шикастланганлиги ҳақида албатта сўраш керак (шикастланган бўлса, уларнинг табиати, даволангани ёки даволанмагани). Марказий нерв тизимининг бошқа касалликларини жумладан, инфекцион касалликлар билан оғриганлигини (менингит, энцефалитлар ва бошқаларни) эътиборга олиш керак. Касаллик давомида беморнинг хулқ-атвори ўзгаргани ҳақидаги маълумотларни ҳисобга олиш керак.
Нерв тизими зарарланишининг тарқоқ ва локал белгиларини аниқлаш мақсадида синчиклаб неврологик текширувлар ўтказилади.
Тутқаноқ ташхислашсида электроэнцефалографик текширув алоҳида аҳамиятга эга. «Пик-тўлқин» комплекслари ЭЭГ феноменлари учун жуда хос.
Электроэнцефалография ўтказилаётганда кучайтириш (провокация) усуллари қўлланилади, улар юқорида кўрсатилган комплексларни, фон ёзувида аниқланмаган ёки жуда кам учраган ҳолларда аниқлашга имкон беради: тутқаноғи бор беморларнинг ҳаммасида ЭЭГ ёзиш вақтида гипервентиляция (чуқур нафас олиш)ни қўллашади. Қисқа вақт таъсир қилувчи ухлатадиган дорилар берилади. (одатда типик «пик-тўлқин» комплекслари уйқуга кетаётганда ёки уйқудан тураётган вақтда кўп ва аниқ пайдо бўлади ва ёзилади), қатор холларда уйқу депривацияси (ухлатмаслик) қўлланилади. Бунда бемор ЭЭГ текширувидан бир кун олдин ва бундан ҳам кўп вақт ухламайди. Бу усул тутқаноққа хос феноменларни аниқлаш имконини анча оширади.
ЭЭГ - текшируви ўтказишнинг бошқа усуллари ҳам бор, чунончи - тунги уйқу вақтида ЭЭГ мониторинг ёзуви, кун давомида ва ундан ҳам кўпроқ вақт ичида телемониторинглаш (бунда бемор бошига қўйилган электродлар билан бемалол кичикроқ бинода юраверади, датчиклар ёзувчи ускуна билан симлар орқали боғланмайди). Охирги усул айниқса шубҳа қилинган ҳолларда, тутқаноқнинг кам учрайдиган турларида, илмий текширувларда ниҳоятда муҳим диагностик аҳамиятга эга. Сўнгги йилларда тутқаноқ ташхислашсида КТ ва МРТ жуда катта аҳамият касб этди. Улар рентгенга нисбатан жуда катта имкониятга эга. Лекин калла суяги рентгенографияси (обзор ва баъзи махсус усулли) ташхисни аниқлашда ҳали ҳам кенг қўлланилади.
Кўз тубини албатта текшириш керак. Зарур бўлганда бел пункцияси ўтказилади (тутқаноқ хуружлари бўлган беморларда бош мия ўсмаси, менингитни инкор қилиш учун). Керак бўлса бошқа мутахассисликдаги врачлар (терапевт, оторинолоринголог, хирурглар ва бошқалар)дан маслаҳат олинади.
Д а в о л а ш
Охирги 20-25 йил давомида эришилган ютуқларга қарамасдан, тутқаноқни даволаш қийин бўлиб, ҳар доим ҳам самарали натижага эришиш ҳал қилиб бўлмайдиган масала хисобланади. Бу невропатолог ва психиатрлар иши, шунда ҳам ҳаммасининг эмас, балки медицинанинг бу бўлими билан махсус шуғулланадиганларнинг иши. Шунинг учун биз кўп дориларнинг номлари, уларнинг бир марталик, суткалик, курсга етарлик дозаларини, тутқаноқни даволашнинг кўпгина йўлларини атайлаб айтмаймиз. Тутқаноқни даволаш комплекс равишда олиб борилади, у узоқ давом этади, даволашда ҳар бир беморни ўзига хос хусусиятлари ҳисобга олинади. Комплекс даволашнинг зарурлиги шундаки ҳозирги вақтда бу касалликни бутунлай даволаб юборадиган бирорта дори воситаси йўқлиги (ва эҳтимол, бўлиши ҳам мумкин эмаслиги) билан боғлиқ. Агар тутқаноқнинг полиэтиологик эканлигини, патологик жараёнда турли нерв структуралари иштирок этишини, хилма-хил хуружлар ҳар хил патогенетик механизмлар орқали рўёбга келишини эсласак, комплекс даволашнинг мақсадга мувофиқлиги аён бўлади.