Декарт билишнинг ибтидоси сифатида сезгилар

Декарт билишнинг ибтидоси сифатида сезгилар, тажриба натижаларига \еч қандай эҳтиёж ҳис қилмаган интеллектуал интуицияни тан олади. Бэкон билишнинг ягона методи —индуктив методни тан олган бўлса, Декарт назарида дедуктив методдан афзал билиш методи бўлиши мумкин эмас. Декарт ақлпарастликнинг ёрқин намояндаси сифатида акл талаб ва тамойиллари асосида ўз методини яратди. У тўртта қоидага амал қилади:

1. 
   Билишда хеч қандай шубҳага ўрин қолдирмайдиган
   аникдик ва яққолликка эришиш.
   
2. 
   Тадқиқ этилаётган масалани яхши тушуниб олиш учун
   қанча қисмға бўлиш талаб қилинса, шунча қисмларга бўлиш.
   
3. 
   Тадқиқотни оддий нарсалардан бошлаб, аста-секин
   энг мураккаб нарсаларга кўтарилиб бориш тартибида
   фикрлашга амал қилиш.
   

4. Билиш жараёнида объектнинг муҳим жиҳатларини
назардан қочирмаслик, уни имконият доирасида тула қамраб
олишға интилиш.
Декарт билишда тафаккурнинг аҳамиятини бироз бўрггирган ҳолда, дедуктив метод орқали олам тўғрисидаги барча билимларға эга бўлиш мумкинлигига ишонади. У билишда сезғилар ва тажрибанинг аҳамиятини бутунлай рад этмасдан, уларни ақл, дедукция кўмагида эришилган билимларни қайта, яна исботлаш сифатида талқин қилади.


Беркли «Янги кўриш назариясининг тажрибаси» асаридаёк ўзининг идеализм мавқеида турганини очиқ эътироф этади. Бу нарсани у узи-нинг «Инсон билишининг асослари ҳақида рисола» асарида шундай ифодалайди: «Айтилганлардан келиб чиқадики, ё руҳ, ё идрок этилади-
376
ган нарсагина ягона субстанция ҳисобланадр. Буни аниқ-равшан исбот-лаш учун-ранг, шакл, ҳаракат, ҳид, таъмга ўхшаш нарсаларнинг сезгилар орқали қабул қилинадиган хусусиятлари, яъни сезгилар воситасида ид-рок этиладиган ғояларга таянамиз. Лекин қандайдир гояларнинг идрок этилмайдиган нарса сифатида мавжудлиги, ўз-узидан кўриниб турган зидцият ҳисобланади; бирор ғояга эга булиш, уз-узидан уни идрок. этиш-дан иборат: ранг, шакп ва шу каби хусусиятлар қандай мавжуд бўлса, шундай қабул қилиниши керак. Бундан яққол кўринадики, бу гоялар-нинг идрок этиймайдиган субстанцияси ёки субстрати (негизи) мавжуд булиши мумкин эмас».
Сезгилар орқали нарсаларнинг сифат-хоссалари акс эттирилади. Сифатлар, ўз навбатида, бирла\гчи ва иккиламчи сифатларга бўлинади. Бирламчи сифатлар асосий бўлиб. улар нарсаларнинг ички моҳияти билан узвий боғлиқ хоссалардир. Улар нарсанинг барқарорлигини таъминлайди. Ҳажм, ҳаракат, миқцор, сукунат, фигура кабилар айнан шундай сифатларга мисол бўла олади. Иккиламчи сифатлар эса, Локкнинг фикрича, нарсаларнинг моҳиятидан келиб чиқмасдан, балки бирламчи сифатларнинг ўзига хос нусхаларидир. Нарсаларнинг ўзида ёқимлилик, иссиклик, кўк каби сифатлар йўқ, уларнинг ўрнида ҳаракат, ҳажм. фигуралар мавжуддир.


ХГегель таълимотида борлиқ билан тафаккурнинг айнанлиги олам моэдгеятининг асосини ташкил қилади. Объективлик билан субъективлик ўртасидаги тафовут тафаккурдагина бўлади} Унинг фикрича, тафаккур инсоннинг субъектив фаолиятигина булиб қолмасдан, инсондан ҳоли, унга боглик, бўлмаган субъектив моҳият ҳамдир. Объектив моҳият сифа-тида тафаккур барча мавжудликнинг манбаи ва ибтидоси ҳисобланади. Ҳақиқий билимнинг вужудга келиши билим ва предмет, субъект ва объект уртасидаги зиддиятларни тарихий ривожланиш оқибатидир. Бун-да тафаккур билиш жараёнида ўз-ўзи тўгрисида фикрлаб, ўзини урганиш ва фикрлаш предметига айлантиради. Оқибатда борлиқ билан тафаккур, фикр предмети билан фикрнинг ўзи ўртасидаги бирлик ва тафовут амал-да тафаккурнинг моҳиятини зарурий намоён булиши зуҳур топади.


Ташқи дунени билишда тафаккур ҳиссий идрок ва жонли мушоҳада-га нисбатан юқори босқич ҳисобланади. Чунки йўқ нарса ёки ҳали бўлмаган нарсани мушоҳада этиш ва идрок қилиш мумкин эмас. Ҳис-сий қабуллаш туфайли идрок этишда билиш объектлари ва предметлари бизнинг сезги аъзоларимизга бевосита таъсир қилиб, сезги уйғотиши керак. Тафаккур ёрдамида иш кўрувчи фан эса бизнинг бевосита ниго-ҳимиздан ташқаридаги, эшитмайдиган ёки ҳис қилмайдиган ҳодисалар-ни ўрганади ва кашф қилади. Шунинг учун билиш жараёнида тафаккур-нинг имкониятлари чексиздир. Бироқ бунда тафаккурнинг аҳамияти ҳар қанча юқори бўдса-да, у ёрдамидага билиш ҳамиша ҳиссий тажриба маълумотларига асосланади. Гегель фикрича, тафаккурнинг мазмуни ва моҳияти унга ташқаридан киритилган еки ҳосил қилинган эмас, бапки унинг ўзига хос бўлган, ўзидагина бўладиган мазмундан иборат. Биноба-рин, билиш жараёни биздан ташқаридаги моҳиятни эмас, балки тафак-курнинг мазмунини англашдан бошқа нарса эмас. Шундай экан, тафак-кур ва фан ўзларига хос булган мазмунни англаш билан шуғулланади, билиш эса руҳнинг ўз-узини англашидан иборатдир. Билиш диалектика-
сини ушбу тарзда англаш ва ифодалаб бериш орқали Гегель ўз таълимо-тидаги энг муҳим хулосалардан бири булган инсон тафаккури аслида моҳиятан мутлақ бўлган, инсондан ташқаридаги тафаккур мутлақ ғоянинг, аниқроги Худонинг намоён булиши эканлиги тўгрисидаги идеалистик тарздаги хулосага келади. Шунинг учун Гегель таълимотида ақлга муво-фиқлик, илоҳийлик, воқеийлик, зарурийлик бир-бирига мос тушади. Гегелнинг машҳур «Ақлга мувофиқ нарсаларнинг барчаси воқеийдир, воқеий нарсаларнинг ҳаммаси ақлга мувофиқдир», мазмунидаги тезиси ҳам унинг кигоридаги тартибда фикр юритшпи натижасида юзага келган.

2
Юмнинг муҳим фалсафий тадқиқоти ҳисобланган «Инсоний ақл тадқиқи» янги давр инглиз фалсафасининг кўплаб ишлари каби (бу ҳақда айтиб утилди) билиш муаммоларига бағишланган. Моҳият эътибо-ри билан у сенсуализм тамойилини давом эттиради, лекин нима биз-нинг сезгиларимиз манбаи ёки сабаби ҳисобланади, деган саволга жа-вобда нафақат Локқдан, балки Берклидан ҳам фарқланади. Агарда Локк бизнинг сезгиларимиз манбаини реалликда, ташқи дунёда, Беркли эса руҳда ёки Худода курса, Юм ҳақиқатда бу икки ечимни ҳам рад этади. У бизнинг сезгиларимиз манбаи сифатида ташқи дунёнинг мавжуддиги тўтрисидаги Лою< фаразларини қабул қилади, лекин Берклининг мате-рия, яъни ташқи дунёнинг мавжуд эмаслигини исботлашга уринишини ёқламайди. Юмнинг қарашларини тахминан шундай ифодалаш мумкин: бизнинг сезгиларимиз манбаи сифатидаги ташқи дунё — моддий табиат мавжудми-йўқми — буни биз исботлай олмаймиз. Бизнинг ақлимиз фа-қат-£дазнинг сезгиларимиз мазмунидан фойдаланади, уни қузғаган нарса-лардан эмас. Ташқи дунё объектив равишда мавжуд эмас экан (Беркли тасдиқлагани каби), биз ҳам уни исботлай олмаймиз. Бизнинг идроки-миз нафақат унинг мавжудлиги, балки мавжуд эмаслиги ҳақида ҳам жуда оз нарса билади. Бундан Юм айни тарзда қўйилган масалани уму-ман ечиб бўлмайди, шунинг учун уни бу тарзда қўйиш мумкин эмас, деган хулосага келади. Бу жиҳатдан Юмнинг қарашларини агностицизм сифатида таърифлаш мумкин.

Уз муҳокамаларидан келиб чиқиб, у инсон аклининг имконият ва қобилиятлари ҳақида умуман скептик нуқтаи назарни билдиради: «Биз қочишга ҳар қанча ҳаракат қилмайлик, ҳар қадамда инсоний суқирлик ва ожизликка дуч келаверамиз».


.\Кант уз таълимотида объектив дунёнинг реал мавжуд-лигини тан олади; фақат уни иккига, яъни ҳодисалар дунёси билан ҳеч қачон билиб булмайдиган «нарса ўзида» дунёларига бўлади. \<Нарса узи-да» дегаг^а, Кант, аввало, бизнинг онгимиз томонқдан ҳисст ва манти-қий билиш шакллари ёрдамида билишга боғлиқ бўлмаган объектларни тушунади., Уларнинг барчаси узича мавжуддир. «Нарса узида»ни инсон билиш қобилиятига эга эмас. Инсон ушбу узида нарсаларни эмас, балки фақат ташқи ҳодисаларнигина била олади. Шунингдек, ҳодисаларниги-на ўрганиш бизнинг билимларимизни бойитиб ва чуқурлаштириб тура-ди. Кант фикрича, ҳодисалар дунёсида зарурий богланишлар ҳукмрон-лик қилади, бу борада улар доимо бир-бири билан боғлиқдир. «Нарса ўзида» дунёси эса, ақл ёрдамида англанадиган дунёдир. У ҳиссий мушо-ҳадага мутлақо бегонадир.
Фазо ва вақт нарсаларнинг мавжудлик шакллари эмас, балки биз-нинг ҳиссиётимизнинг априор шакллари, холосл Худди шунингдек, суб-станция, сабабият, алоқадорлик ҳам нарсаларнинг ўз қонунлари булол-майди, балки бизнинг идрокимизнинг априор шаклларидан бошқа нарса эмас. Демак, *табиат ва дунё қонунлари объектив эмас, балки кишилар-нинг идроки табиатга қонунлар тақдим этиб турувчи ҳисобланади.^Фан-лар томонидан очиладиган табиат қонунлари инсон идроки томонидан ато қилинади. Бинобарин, инсон ақли табиатга мослашмайди, балки табиат инсон ақлига мослашиши лозим. (Кант таъкидлашича, инсоннинг билиш қобилияти бир вақтнинг узида чекланган ва чекланмаган. Би-липшинг чексизлиги субъектив руҳда талқин, этилади, яъни ҳар қандай эмпирик фан, табиат ҳодисаларини кузатиш ва таҳлил қилишда чегара билмайди. Бироқ айни пайтда у чекланган ҳамдир1 Чунки, Кант уқтири-шича, илмий бштимлар ҳар қанча бойигани ва чуқурлашгани билан онгимиздан ташқарида ва унга боғлиқ бўлмаган объектив реалликни билишнинг зарурий ва мантиқий шаклларидан ташқарига чиқа олмайди. Бу ҳақда Кантнинг узи шундай дейди: «Гарчи бутун табиат бизга аён бўлган тақдирда ҳам, биз табиатдан ташқарига чиқувчи трансцендентал саволларга ҳеч қачон жавоб бера олмаган булар эдик»¹.
Кант фалсафасида «нарса узида»ни билиб булмаслик сифатида тал-қин этилиши, шубҳасиз, агностицизмнинг ёрқин ифодасидир. Бироқ унда билиб бўлмасликнинг бошқа бир жиҳати ҳам акс этган. Хусусан,
¹ И. Кант. Соч., т. 3. М., 1964, стр. 326.
467
Кант «нарса ўзида» тушунчаси оркали объектив дунёни билиб булмасли-
гини эътироф этгани билан, бироқ бу дунё ўз «жамолини» ҳамиша
инсондан сир тутади дегани ҳам эмас, деган тушунчани ҳам илгари
сурган. Шу маънода «нарса узида» тушунчасининг бир оз ўзгача мазмун-
даги талқини Кантнинг этика, тарих фалсафаси, давлат ва ҳуқуқ фалса-
фаси туғрисидаш қарашларида уз аксини топган. Бу уриндаги «нарса
ўзида» инсон ақли билан идрок этадиган дунёнинг объектларидан умр-
боқийлик, инсон ҳаракатларини аниқловчи эркинлик ҳамда оламнинг
яратувчиси Худо кабиларни англатади. Уларнинг моҳияти билиш жараё-
нида инсоннинг амалий ақлига, оқилона эркига маълум була боради.
Ақини амалий, деб аталишининг боиси шуки, унинг асосий вазифаси
инсон хатти-ҳаракатларини бошқариш ва тартибга солиб туршпдан ибо
ратлигидир. ,
Кант фикрича, эркинлик ҳис этилаётган дуненинг қонуниятларига боглиқ бўлмаган инсоннинг уз хаттитҳаракатларини мустақил содир эта олишидир. Умрбоқийлик эса руҳ ва жоннинг ўлмаслигидир. Агар, инсон ўз онгида эркинлик, умрбоқийлик ва Худонинг мавжудлигига ишонч ҳосил кила олса, демак, фалсафа ўзининг олий даражадаги вазифасини бажарган бўлади. Кантни бундай хулосага келишига XVIII аср Европа воқелигининг умумий ривожи сабаб бўдци. Зеро, бу даврдаги табииётшу-нослик фанлари ютуқларидан яхшигина хабардор бўлган Кант эркин-лик, умрбоқийлик ва Худонинг мавжудлишга фанларнинг далилларисиз ишонч ҳосил қилиш мумкин эмаслигини тушунар эди. Фан эса борган сари сабабсиз эрк ҳам, мангулик ҳам мавжуд бўлмаслигини урганиш ва исботлашда давом этмоқда эди. Ана шундай бир даврда Кант Худога ишонишни янги асосда талқин этишга уринди. Унингча, бундан кейин ҳеч қандай илмий ва фалсафий танқид бу ишончга путур етказишга қодир була олмаслиги лозим эди. Худди ана шу мақсадда Кант дунёни «ҳодисалар» дунёси ва «нарсалар ўзиДа» дунёсига ажратишга ҳаракат қилди. Табиатни илмий билиш объекти сифатида у «ҳодисалар» дунёси-га, эркинлик, мангулик ва Худони «нарсалар ўзқда» дунёсига бўлади. «Нарса ўзида»ни билиб бўлмайди. Демак, Худо ҳам билиб бўлмайдиган «нарса узида»дир. Унинг мавжудлигига зид бўлган бирон-бир далил ҳам, даъво ҳам топиш мумкин эмас. Кант таълимотида «нарса узида»ни би-лиш мумкин эмаслиги қандайдир вақтинчалик ҳол эмас. Бундай билиш-ни инкор этиш борлиқ предметларини нисбий маънода билиш мумкин эмаслигини англатмайди. Фан уз ривожида янги-янги хосса-хусусиятлар-ни очгани билан, «нарса узида»нинг билиб булмаслиги приншшиал, қатьий равишда ҳеч қандай илмий прогресс ёки фадсафий урганишга қодир бўлмаган ҳолдир. Ҳаггоки, билиш усуллари ва воситаларининг такомиллашуви ҳам бунга ҳеч қачон имкон бермайди. Кант ана шундай тарзда ақлни «танқид» остига олган. У ақлни ишончни ошириш ва
468
мустаҳкамлаш учун танқид тарзида ўрганиб, инсон онгида билим урнига жой бўшатиш учун ҳаракат қилди.
«Соф ақл»ни танқид қилиш Кантнинг билиш назариясидаги масала-ларда анчагина ноизчилликларга олиб келиши билан бирга айрим диа-лектика элементларини қайд этиш томон ҳам етаклади. Бу унинг, хусу-сан, ақлдаги зиддиятлар ва уларнинг билишдаги роли масаласи юзаси-дан фикрларида уз ифодасини топган. Дунёнинг бир бутунлиги буйича аниқ саволлар орқали Кант машҳур турт антиномиясини баён қилиб берди. Уд^рда ақл гуёки уз-ўзи билан диалектик зиддиятга келиб қолади, дея уқтиришга ҳаракат қилади. Булар қуйидагилар:

1. 
   Олам вақтда бошланишга эга, фазода эса чекланган - - Олам
   вақтда бошланишга эга эмас, фазода эса чекланмаган.
   
2. 
   Оламдаги ҳар қандай мураккаб субстанция оддий бўлаклардан
   таркиб топган — Дунёдаги ҳеч бир мураккаб нарса оддий бўлаклардан
   таркиб топмаган.
   
3. 
   Сабабият табиат қонунларига кура оламдаги ҳодисаларни келти-
   риб чиқарувчи ягона манба эмас — Ҳеч қандай эркинлик йўқ, оламда
   барча нарсалар табиат қонунлари асосида содир булади.
   
4. 
   Бўлак ҳам, унинг сабаби ҳам олам учун сўзсиз заруриятдир -
   Оламда ҳам, ундан ташқарида ҳам унинг сабаби бўлган ҳеч қандай
   мутлақ зарурий нарса йўқ.
   

Кўриниб турибдики, Кант антиномияларидаги тезис ва антитезислар тафаккур ва билиш диалектикасининг тўғри тушунишда ўзига хос янги қадам дейиш мумкин. Улар диалектиканинг кейинги тараққиёти учун ижобий роль ўйнади. Кант Кант «нарса ўзида» тушунчаси оркали объектив дунёни билиб булмасли-
гини эътироф этгани билан, бироқ бу дунё ўз «жамолини» ҳамиша
инсондан сир тутади дегани ҳам эмас, деган тушунчани ҳам илгари
сурган. Шу маънода «нарса узида» тушунчасининг бир оз ўзгача мазмун-
даги талқини Кантнинг этика, тарих фалсафаси, давлат ва ҳуқуқ фалса-
фаси туғрисидаш қарашларида уз аксини топган. Бу уриндаги «нарса
ўзида» инсон ақли билан идрок этадиган дунёнинг объектларидан умр-
боқийлик, инсон ҳаракатларини аниқловчи эркинлик ҳамда оламнинг
яратувчиси Худо кабиларни англатади. Уларнинг моҳияти билиш жараё-
нида инсоннинг амалий ақлига, оқилона эркига маълум була боради.
Ақини амалий, деб аталишининг боиси шуки, унинг асосий вазифаси
инсон хатти-ҳаракатларини бошқариш ва тартибга солиб туршпдан ибо
ратлигидир. ,
Кант фикрича, эркинлик ҳис этилаётган дуненинг қонуниятларига боглиқ бўлмаган инсоннинг уз хаттитҳаракатларини мустақил содир эта олишидир. Умрбоқийлик эса руҳ ва жоннинг ўлмаслигидир. Агар, инсон ўз онгида эркинлик, умрбоқийлик ва Худонинг мавжудлигига ишонч ҳосил кила олса, демак, фалсафа ўзининг олий даражадаги вазифасини бажарган бўлади. Кантни бундай хулосага келишига XVIII аср Европа воқелигининг умумий ривожи сабаб бўдци. Зеро, бу даврдаги табииётшу-нослик фанлари ютуқларидан яхшигина хабардор бўлган Кант эркин-лик, умрбоқийлик ва Худонинг мавжудлишга фанларнинг далилларисиз ишонч ҳосил қилиш мумкин эмаслигини тушунар эди. Фан эса борган сари сабабсиз эрк ҳам, мангулик ҳам мавжуд бўлмаслигини урганиш ва исботлашда давом этмоқда эди. Ана шундай бир даврда Кант Худога ишонишни янги асосда талқин этишга уринди. Унингча, бундан кейин ҳеч қандай илмий ва фалсафий танқид бу ишончга путур етказишга қодир була олмаслиги лозим эди. Худди ана шу мақсадда Кант дунёни «ҳодисалар» дунёси ва «нарсалар ўзиДа» дунёсига ажратишга ҳаракат қилди. Табиатни илмий билиш объекти сифатида у «ҳодисалар» дунёси-га, эркинлик, мангулик ва Худони «нарсалар ўзқда» дунёсига бўлади. «Нарса ўзида»ни билиб бўлмайди. Демак, Худо ҳам билиб бўлмайдиган «нарса узида»дир. Унинг мавжудлигига зид бўлган бирон-бир далил ҳам, даъво ҳам топиш мумкин эмас. Кант таълимотида «нарса узида»ни би-лиш мумкин эмаслиги қандайдир вақтинчалик ҳол эмас. Бундай билиш-ни инкор этиш борлиқ предметларини нисбий маънода билиш мумкин эмаслигини англатмайди. Фан уз ривожида янги-янги хосса-хусусиятлар-ни очгани билан, «нарса узида»нинг билиб булмаслиги приншшиал, қатьий равишда ҳеч қандай илмий прогресс ёки фадсафий урганишга қодир бўлмаган ҳолдир. Ҳаггоки, билиш усуллари ва воситаларининг такомиллашуви ҳам бунга ҳеч қачон имкон бермайди. Кант ана шундай тарзда ақлни «танқид» остига олган. У ақлни ишончни ошириш ва


Декарт билишнинг ибтидоси сифатида сезгилар, тажриба натижаларига \еч қандай эҳтиёж ҳис қилмаган интеллектуал интуицияни тан олади. Бэкон билишнинг ягона методи —индуктив методни тан олган бўлса, Декарт назарида дедуктив методдан афзал билиш методи бўлиши мумкин эмас. Декарт ақлпарастликнинг ёрқин намояндаси сифатида акл талаб ва тамойиллари асосида ўз методини яратди. У тўртта қоидага амал қилади:

1. 
   Билишда хеч қандай шубҳага ўрин қолдирмайдиган
   аникдик ва яққолликка эришиш.
   
2. 
   Тадқиқ этилаётган масалани яхши тушуниб олиш учун
   қанча қисмға бўлиш талаб қилинса, шунча қисмларга бўлиш.
   
3. 
   Тадқиқотни оддий нарсалардан бошлаб, аста-секин
   энг мураккаб нарсаларга кўтарилиб бориш тартибида
   фикрлашга амал қилиш.
   

4. Билиш жараёнида объектнинг муҳим жиҳатларини
назардан қочирмаслик, уни имконият доирасида тула қамраб
олишға интилиш.
Декарт билишда тафаккурнинг аҳамиятини бироз бўрггирган ҳолда, дедуктив метод орқали олам тўғрисидаги барча билимларға эга бўлиш мумкинлигига ишонади. У билишда сезғилар ва тажрибанинг аҳамиятини бутунлай рад этмасдан, уларни ақл, дедукция кўмагида эришилган билимларни қайта, яна исботлаш сифатида талқин қилади.


Беркли «Янги кўриш назариясининг тажрибаси» асаридаёк ўзининг идеализм мавқеида турганини очиқ эътироф этади. Бу нарсани у узи-нинг «Инсон билишининг асослари ҳақида рисола» асарида шундай ифодалайди: «Айтилганлардан келиб чиқадики, ё руҳ, ё идрок этилади-
антиномиялари унинг таълимотида «нарса ўзида»нинг билиб бўлмаслигини, инсон ақлини «нарса ўзида» билан ҳодиса уртасқдаги чегарадан инсон ақлини ҳеч қачон ўта олмаслигини исботлашга хизмат этгирилган. Алоҳида лозимлик, немис файласуфи баён этган диалектик зиддиятлар бизнинг - онгимизда акс этадиган ташқи дунё зиддиятларининг тўла ифодаси эмас. Улар билимларимизни бойиши ва чуқурлашувини кўрсатиш урнига инсон ақлини «нарса ўзи-да» дунёсига кириб боришидан тўсиб қолади, холос. Бу эса Кант агнос-тицизмининг асосий хусусиятларидан биридир.