Қarshi muҳandislik-iқtisodiyot instituti “Axborot texnologiyalari va matematik modellashtirish” kafedrasi assistenti J

Operativ (tezkor) hisobot 
ma‘lumotlari ma‘lumotlar bazasiga vazifalarni yechish tartibi 
muvofik kiritiladi. Ma‘lum bir hisob-kitob kilingach (masalan, omborxonada kolgan tovarlarni 
hisob-kitob qilish), tuplangan tezkor hisobot ma‘lumotlari yo’q kilinadi yoki arxivda saqlanadi. 
Ma‘lumotlar bazasini nisbatan samarali tashkil etish bu - ma‘lumotlar bazasida mantiqan 
o’zaro bog’langan to’plamlarini tashkil etishdir (1-rasm). 
Mashina axborotlar bazasi 
Ma‘lumotlar bazasining yaxlitlangan 
tuplamlari 
Ma‘lumotlarning mustakil tuplamlari 
Me‘yoriy ma‘lumotnomali 
axborotlar 
Ma‘lumotlarning boshlangich 
tuplamlari 
Rejali ma‘lumotlar 
Tezkor xisobot ma‘lumotlari 
Amaliy dasturning dastlabki, 
oralik va nashrga oid 
ma‘lumotlar 
1-rasm. Mashina ichidagi axborotlar bazasining mazmuni
. 
Ma‘lumotlar bazasini boshqarish uchun uni tashkil etish va yuritishda sohalashtirilgan 
samarali dasturiy vosita - Ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimidan foydalaniladi. 
Ma‘lumotlar bazasi kaytarilmaydigan ma‘lumotlarning yaxlitlangan jamlamasi sanaladi. 
Uning asosida mazkur sohaning barcha masalalari xal etiladi. Ma‘lumotlar bazasida ko’p kirrali 
kirish va aynan bir xil ma‘lumotlardan turli mijozlar foydalanish imkoni mavjud. 
Tashkil etiladigan Ma‘lumotlar bazasi tuzilmasi predmet sohasi ma‘lumotlarining axborot-
mantiqiy modelini aks ettirishi lozim. Ma‘lumotlar bazasidagi mantiqiy o’zaro bogliklik 
ma‘lumotlar modeli namunasiga muvofik tashkil etiladi. 

---

79 
Boshqaruvning informatsion tizimi karorlari tezkor zaruriy va kerakli ma‘lumotlarni olish 
uchun mo’ljallangan. 
Axborot texnologiyasi quydagilarga asoslangan: 
-
EHM, orttexnika va telekommunikatsion vositalardan kengrok foydalanishga; 
-
foydalanuvchining axborotlashtirish jarayonidagi faol ishtirokiga; 
-
umumiy dasturli ta‘minlov va muammolariga mo’ljallangan keng foydalanishda; 
-
ma‘lumotlar bazasi va dasturlariga, shunindek lokal va global EHM tizimlariga ruxsat 
berilgan imkon mavjudligi; 
-
telekommunikatsiyadan foydalanish; 
-
karorlarni qabul qilish va kayta ishlash jarayonlaridagi taxliliy holatlar uchun 
mutaxassislarning avtomatlashtirilgan ish joylari; 
-
sun‘iy intelekt tizimini qo’llash; 
-
ekspert tizimini tatbik etish; 
Avtomatlashtirilgan ma‘lumotlar bankidan foydalanish, ma‘lumotlarni mantiqiy va jismoniy 
tashkil qilishda mustaqil amaliy dasturlarning yetarlicha yuqori darajadaligini, ma‘lumotlarni 
boshqarishni integratsiyasi va markazlashishi, ma‘lumotlarning ortiqcha yo’qotishlarining bartaraf 
etilishi, ma‘lumotlarni teleprotsessorli kayta ishlash va paketlarning aralashishi mumkinligi 
ma‘lumotlarning o’zaro bogliklik majmuiga ko’p omilli intilishlarni ta‘minlash imkonini beradi. 
Shuning uchun boshqaruv BAT ishlanmalari barcha sohalar uchun qo’llashda avvalo 
avtomatlashtirilgan ma‘lumotlar bankini yaratish bilan boglik. Har qanday boshqaruvni asosi 
bo’lib, ob‘ektni holati hisoblanadi, shuning uchun ma‘lumotlarning avtomatlashtirilgan tizimi, 
ularni tashkil etilishi, dikkat bilan kiritish, saqlash foydalanish tizimining markazi hisoblanadi. 
Ma‘lumotlar bankining vazifalari: predmet sohasining adekvat informatsion tasavurlanishi, 
foydalanuvchilarga zaruriy ma‘lumotlarning berilishi va yangilanishi, saqlanishning ta‘minlanishi. 
Har qanday ma‘lumotlar banking tarkibiy qismi bo’lib, ma‘lumotlar bazasini tizimi (MBBT), 
ma‘lumotlar bazasi administratori, amaliy dastur taminlovi. 
Ma‘lumotlar bankining boshqarish tizimini vazifalashtirish, ma‘lumotlar bazasini ikki xil 
darajada tashkil qilishga asoslangan: 
-mantiqiy 
-jismoniy. 
Ma‘lumotlarning mazkur ikki darajasi ma‘lumotlarni tashkil qilishning ikki omiliga to’g’ri 
keladi: EHM xotirasida ma‘lumotlarni saqlashga jismoniy nuqtai-nazardan ma‘lumotlarni amaliy 
ilovalarida foydalanishda mantiqiy nuqtai nazaridan. Umumiy holatda ma‘lumotlarni tashkil 
qilishning jismoniy va mantiqiy strukturalarini mos kelmasligi ham mumkin.
Ma‘lumotlarni boshqarish vositalarining rivojlanishi axborot texnologiyalari bazasiga kurilgan 
har qanday axborot tizimining asosi hisoblanadi. 
Ma‘lumotlar bazasi (