Arab xalifaligi va musulmon huquqi

Qiyos - fiqhning to`rtinchi manbai. Qiyos arabcha so`zdan olingan bo`lib, «taqqoslash», «solishtirish» degan ma`noni anglatadi. Bunga ko`ra, biror huquqiy masala o`ziga o`xshash ikkinchi huquqiy masala bilan taq-qoslanadi, solishtiriladi va ular bir-biriga tenglashtiriladi. Demak, bunga binoan Qur`on va Sunnada berilmagan biror huquqiy masala ulardagi shunga o`xshash masala bo`yicha berilgan ko`rsatmaga taqqoslash yo`li bilan sharhlanadi. Qiyos faqihlar huquqini kengaytirib, shariatning turli huquqiy masalalarga tadbiq etilishiga imkon yaratadi.
Qiyosning fiqhning to`rtinchi klassik manbai sifatida e`tirof etilishi hadisga borib taqaladi. Unda hikoya qilinishicha, Muhammad (SAV) bir kuni o`z sahobalaridan biri Muoz ibni Jabal raziyiallohu anhuni Yamanga dindan ta`lim berishga yuborayotganida uning odil sudlovni amalga oshiri-shida nimalarga tayanishini so`raydi. U quyidagicha javob beradi: «Alloh-ning kitobi bilan. Agar undan topmasam, Alloh rasulining sunnati bilan. Agar undan ham topmasam, ijtihod qilaman va ijtihodda nuqsonga yo`l qo`ymaslikka harakat qilaman»<sup>103</sup>. Payg`ambar (SAV) bunday fikrni ma`-qullagan ekanlar. Ijtihod arabcha «intilish», «g`ayrat qilish» so`zlaridan olingan bo`lib, diniy va huquqiy masalalar bo`yicha mustaqil fikr yuritish prinsipidir. O`rta asrlarda faqat yirik musulmon faqihlari va ilohiyotchilari - mujtahidlar ijtihod huquqiga ega edilar. X asrda sunniylik yo`nalishidagi shariat mazhablari shakllanib, islom aqidalari ishlab chiqilgach, «ijtihod eshiklari yopib qo`yiladi», ilohiyot, huquq, axloq, ijtimoiy ta`limotda faqat ilgarigi ilohiyotchilarga taqlid qilish mumkin, deb hisoblangan. Taqlid konsepsiyasi birinchi o`ringa chiqqan. XIX asr oxiridan islom diniy ilohi-yotchilari ijtihod huquqini yana tiklaganlar, Qur`onni va islom ta`limotini yaxshi bilgan har bir musulmon ijtihod qilishi mumkin deb hisoblangan.
Shunday qilib, qiyos huquqiy atama sifatida hukmi aniq bo`lmagan masalalarni hukmi aniq bo`lgan masala bilan solishtirib, oralarida mushta-rak sabab mavjud bo`lgan suratda ikkinchi masala hukmini hukmi aniq bo`lmagan masalaga ko`chirishdan iborat. O`shanda ikkinchi masala islom qonuniga muvofiq bo`lsa, birinchi masala ham qonuniy bo`ladi yoki aksincha.
Masalan, xamr (uzum yoki xurmodan tayyorlangan ichimlik) Qur`-onda qat`iy harom deb hukm qilingan, ammo aroq va boshqa mevalar yoki o`simliklardan tayyorlangan ichimliklar haqida „nass“ mavjud bo`lmagani sababli uning hukmi (ya`ni halol yoki harom ekanligi) aniq emas edi. Qiyos orqali ular orasidan mushtarak sabab borligi, ya`ni har ikkalasi ham ichuvchini mast va irodasiz qilish xususiyatiga ega ekanligi ma`lum bo`lgani natijasida, xamrning hukmi, ya`ni haromlik aroqqa ko`chirilib, u ham xamr kabi harom deb hukm etildi.
Qiyos uslubi ayniqsa Abu Xanifa va uning izdoshlari-xanafiylar tomonidan keng asoslantirilgan. Qiyosga xanbaliylar qarshi chiqqanlar. Shialar esa qiyosni umuman huquq manbai sifatida tan olmaganlar.
Shariat musulmon huquqining asosiy manbai bo`lsa, urf-odat uning qo`shimcha, ikkinchi darajali manbalari hisoblangan. Masalan, O`rta Osiyo faqihlari tomonidan yaratilgan asarlarda mintaqa xalqlarining urf-odatlari, rasm-rusumlarining katta qismi qonunlashtirilib, shariat va islom huquqi (furu`ul-fiqh) tarkibiga kiritilgan.
Shariat birdaniga bugungi o`z mukammal shaklida yuzaga kelmagan, balki Payg`ambarimiz davridan boshlab rivojlanib borgan, turli millatlar va xalqlar urf-odatlaridan foydalanilgan holda sahobalar, tobiinlar va bu-yuk mujtahidlar ijtihodi orqali erishilgan yutuqlar orqali takammul daraja-siga ko`tarilgan. Hatto islom dinining birinchi bosqichidan johiliyat arab-lari hayotiga singib ketgan urf-odat qonunlari, masalan, muzorabat (pulni foydaga sheriklikka berib ishlatish), hakamiyat (hakamlik), salam (pishib yetilmagan don, paxta yoki boshqa narsalarni oldindan pul to`lab sotib olish), arablarda qonuniy hisoblangan olti xil nikohning ikki turi, ya`ni hozirgi qonuniy nikoh, vaqtincha nikoh va islomning asosiy qoidalariga qarshi bo`lmagan boshqa bir necha urf-odatlari qabul qilinib, islom huquqi tarkibiga kiritilgan. Ulardan ayrimlari, masalan, salamga bir oz o`zgarti-rishlar kiritilib, ayrimlari shundayligicha qabul qilingan.
Shar`iy asoslarga mos kelmaydigan bir qator urf qonunlari, masalan, ribo (sudxo`rlik), xotinni almashtirish, o`z xotinini aslzoda oilalarga yubo-rib nasl olish va noqonuniy yo`l bilan homilador bo`lib, bola tug`ilgandan keyin uning otasini belgilab olish kabi nikoh turlari bekor qilindi. A.Sh.Juzjoniy yozishicha, urf ikki xildir: biri urfi fosid - nassga zid bo`l-gan urf-odat, islom huquqida qo`llanilmaydi, ikkinchisi urfi sahih – xalq-ning nassga zid bo`lmagan urf-odatlari bo`lib, Islom qonunchiligida, ayniqsa, Abu Hanifa mazhabida katta ahamiyatga ega.
Islom huquqining asosiy manbalari, ayniqsa, Qur`onda oldi-sotdi bi-timiga doir bir-ikki oyatdan boshqa nass mavjud emas. Hadis kitoblarida ham bu sohaga tegishli hadislar soni 20 dan oshmaydi. Shunday bo`lsa ham bugun fiqh kitoblarida bu soha bo`yicha minglab masalani ko`rish mumkin. Buning sababi shundaki, Payg`ambar zamonida uluslararo muo-malot urf-odat asosida tartibga solinar edi, Payg`ambar ko`pincha urfni qabul qilib, yangi hukm bermasdi. Abu Hanifa Qur`on yoki hadis yoki sahobalardan rivoyat qilingan qavl va amal mavjud bo`lmagan holda, shu-ningdek, qiyos urfiga qarshi turganda, urf-odatga asoslanib hukm chi-qarardi.
Urfga katta e`tibor qaratish Hanafiy mazhabi rivojlanib, keng ko`-lamda tarqalishining muhim omillaridan biri edi. Masalan, savdo va tijorat bitimlari bo`yicha urf-odatga katta e`tibor qaratilgan. Bunday shartnoma-larni tuzish uchun shariat manbalarida biron ko`rsatma mavjud bo`lmagan taqdirda, Hanafiy mazhabida urfga asoslanib amal qilinadi va unga (urfga) zid bo`lgan narsa tark etiladi. Chunki Abu Hanifa nuqtai nazarida asosiy manbalardan keyin urf eng muhim qo`shimcha huquqiy manba hisob-lanadi.
Shunday qilib, islom dinini qabul qilgan xalqlarda urf-odatlar shariat qonunlari bilan bir qatorda jamoa hayotini tartibga solishda katta aha-miyatga ega bo`lgan. Va nihoyat, musulmon huquqining shariatdan kelib chiqadigan yana bir manbai xalifalarning farmon va farmoyishlari hisob-lanadi. Keyinchalik boshqa musulmon davlatlarida qonunchilik faoliyati-ning rivojlanishi bilan huquq manbai sifatida qonunlar yuzaga kelib, ularning ahamiyati tobora oshib borgan. Farmonlar va qonunlar, shuning-dek, shariat prinsiplariga zid kelmasligi lozim edi. Ular shariatni, avvalo, davlat organlarining faoliyatini tartibga soluvchi va davlat hokimiyatining aholi bilan ma`muriy-huquqiy munosabatlarini belgilovchi normalar bilan to`ldirgan.
A.Sh.Juzjoniyning yozishicha, Abbosiylar hokimiyatning birinchi bosqichida imom yo xalifa islom jamoasining mutlaqul-inon rahbari, ya`ni yakka hokimi bo`lsa ham, qonun tuzish va qonun chiqarish huquqiga ega emas edi. Lekin shahar chegarasidan chiqmasdan idoriy ishlarni tartibga solish uchun muqarraralar (hujjatlar) chiqarishga haqli edi.
O`sha davrda «Qonun chiqarish huquqiga ega emaslik» nazariyasi qabul qilingan bo`lsa ham, bu nazariya ochiq suratda qonun chiqarish va ijro etish salohiyatlarini bir-biridan ajrata olmadi. Keyingi xalifalar (dun-yoviy hokimlar)ning har biri o`z mahkamalari uchun qonun tuzardilar. Ularning bunday amallari haqiqatda bir nav` qonun chiqarish bo`lsa ham, hokim farmon ravolar ularni idoriy qo`llanmalar deb atardilar. Ularcha bunday qonun chiqarish faoliyatlari faqat shariatni takmil etish va uning hukmlarini amalga oshirishga qaratilgan edi va ularning siyosiy salohiyati doirasiga kirardi. Bunday idoriy qonunlarning yaqqol misoli Usmoniy sultonlarining «qonunnomalari» edi.
Islom dunyosida qonunlar tizimini tartibga solish Usmoniylar impe-riyasida Sulton Sulaymon Qonuniy (1520-1566 yillar) davrida boshlandi. O`sha davr shayxul-islomi buyuk faqih Imodiy Muhammad Abu Suud Afandi keng ko`lamli faoliyat olib borib, Sulton Sulaymonning eng mash-hur qonunnomasi (qonunlar majmuasi)ni to`pladi. Manbalarda ta`kidla-nishicha, o`sha davrda Abu Suud Afandining yordami va rahbarligida tu-zilgan qonunlar shariatdan olingan bo`lsa ham, ularning bir qismi, ayniqsa, davlat yerlariga tegishli qoidalar ko`pincha mahalliy urf-odatlardan olin-gan edi.