Arab xalifaligi va musulmon huquqi

sud ishlarini yuritish tartibi o`ziga xos jihatlari bilan ajralib turgan. Sud jarayoni, odatda ayblov xarakteriga ega bo`lgan. Ish ko`pincha davlat nomidan emas, manfaatdor shaxslar tomonidan qo`zg`atilgan. Fuqarolik va jinoyat sudlovlari o`rtasida farq yo`q edi. Sud ishlari oshkora tartibda, odatda machitlarda ko`rib hal qilingan. Unda ishtirok etishni xohlovchilarning barchasi qatnashishlari mumkin edi. Tomonlarning o`zlari himoyachilarning yordamiga tayanmay ish yuritishlari lozim edi.
Sud jarayoni asosan og`zaki amalga oshirilgan, dastlab yozma ish yuritish qo`llanilgan. Abbosiylar hukmronligi davridan boshlab fuqarolik ishlari bo`yicha sud bayonnomalari tuzila boshlangan. Sudda tan olish (aybiga iqror bo`lish), guvohlarning ko`rsatmalari, qasamlar, versiyalar dalil bo`lib hisoblangan. Ish bir majlisning o`zida hal qilinishi lozim edi, uni keyingi kunga qoldirish mumkin emasdi. Sud jarayoni tortishuvchanlik xarakterga ega bo`lgan. Sud ishlarini yuritishning qozilar uchun belgilan-gan qoidalari yo`q edi. Shuning uchun ular ishlarni o`z xohishlaricha erkin ko`rish imkoniyatidan keng foydalanganlar. Ishda guvoh bo`lib 10 yoshga to`lgan, ilgari sudlanmagan, faqat musulmon dinidagi aqli raso kishilargina qatnashishi mumkin bo`lgan. Ikki ayol kishining ko`rsatmasi bir erkak kishining guvohligiga teng hisoblangan. Ishonchli dalillar bo`lmasa, javobgar yoki ayblanuvchi odatda Qur`oni Karimni ushlab Alloh oldida tantanali qasam ichishi lozim edi.

9² Qarang: Imom al-Buxoriy. «Hadis». 1997, 2-jild, 346-bet.

9³ Shiyalar dastlabki uch xalifani xalifalikni barbod qiluvchilar deb bilishadi va faqat Alini va uning qonuniy avlodlarini payg`ambar merosxo`rlari deb tan olishadi. Hozir ularning markazi Eron bo`lib, bu yerda XVI asrdan boshlab islom davlat dini hisoblanadi. Yamandagi zayditlar va ismoiliylar shiyalarning mazhablari hisoblanadi.

9⁴ Sayid islomdan oldingi Arabistonda hukmronlikning birdan-bir mashhur tipi edi. Qabila boshlig`i, ba'zi birlashgan qabilalar boshlig`i bo`lgan sayidning obro`si shaxsiy hurmatga asoslangan bo`lib, u qisman uning kelib chiqishiga, lekin avvalo yo`lboshchining shaxsiy xislatlariga, saxiyligiga, qabiladoshlariga muomala qilishda chapdastligiga bog`liq edi. Uning huzuriga qabiladoshlari istalgan vaqtda kelaverar, hech qanday rasmiyatchilik uni va unvonini himoya qilmas edi.

9⁵