Arab xalifaligi va musulmon huquqi

zaruriy mudofaa tushunchasi nazarda tutilgan. Masalan, bir shaxsning ikkinchi shaxsga jinoyat quroli (qilich, tayoq va hokazolar) bilan o`qtalganda mu-dofaalanuvchining hayotiga tajovuz qilish ochiq-oydin bo`lganda, tajovuz-chini o`ldirsa, uning harakati zaruriy mudofaa doirasida sodir qilingan, deb sanalsa, bunday hollar jinoyat hisoblanmagan. Zaruriy mudofaa nafaqat mudofalanuvchi tomonidan, balki o`zga manfaati yo`lida boshqa shaxslar tomonidan ham sodir qilinishi ko`zda tutilgan. Shuningdek, musulmon jinoyat huquqida qilmishning zaruriy mudofaa holatida sodir qilinganligini baholashda qator holatlar: qilmish sodir qilingan joy, vaqt, sharoit (kundu-zi yoki kechqurun, shahar yoki hech kim bo`lmagan dasht va hokazo), qil-mishning xavflilik darajasi, qurol turi va boshqalar inobatga olingan. Sha-riatning jinoyat huquqi nazariyasida nafaqat zaruriy mudofaa tushunchasi mavjud, shu bilan birga zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqish tu-shunchasi ham aks etgan. Masalan, «Muxtasar»da qayd etilganidek, «kun-duzi shahar yoki qishloq ichida tayoq bilan o`qtaluvchini o`ldirish sababli qasos vojib bo`lur, chunki kunduzi shaharda yordamga birov ulgurishi mumkin, shuning uchun tayoq o`qtalishi bilan o`ldirib qo`yish tuzuk bo`lmaydi»¹²⁴.
Shariatda aybni yengillashtiruvchi va og`irlashtiruvchi holatlar ham hisobga olinadi. Aybni yengillashtiruvchi holatlar qatoriga quyidagilar kir-gan: 1) aybini bo`yniga olish, chin ko`ngildan pushaymon bo`lish; 2) yet-kazilgan zararni ixtiyoriy ravishda to`lash; 3) majburlash yoki moddiy to-mondan, xizmat jihatidan qaramlik sababli jinoyat sodir etish; 4) jabrla-nuvchining aybdorni kechirishi; 5) voyaga yetmaganlar yoki ayollar tomo-nidan jinoyat sodir etilishi; 6) qullar tomonidan jinoyat sodir etilishi; 7) podsho tomonidan jinoyat sodir etilishi va hokazo. Shariatda takroran jinoyat sodir etishlik, guruh bo`lib jinoyatga qo`l urish va boshqalar aybni og`irlashtiruvchi holatlar hisoblanib, bunday hollarda og`irroq jazolar nazarda tutilgan.
O`rta asrlardagi musulmon huquqshunoslari barcha jinoyatlarni uch guruhga ajratadilar. Birinchi guruhga bevosita Muhammad (SAV)ning ko`rsatmalaridan kelib chiqadigan jinoyatlar kiritiladi. Ular «Allohning hu-quqlari»ga tajovuz qiladigan jinoyatlar sifatida talqin qilingan va avf etil-magan. Bunga birinchi navbatda islomdan qaytish jinoyati kiritilgan. Bu-ning uchun o`lim jazosi nazarda tutilgan. Boshqarish tartibotiga qarshi qa-ratilgan jinoyatlar - isyon va davlat hokimiyatiga qarshilik ko`rsatish kabi jinoyatlar ham og`ir jazolangan. Og`ir diniy gunoh deb e`lon qilingan ush-bu guruh jinoyatlariga yana o`g`rilik, spirtli ichimliklar iste`mol qilish, zinokorlik, shuningdek, zinokorlikda ayblab tuhmat qilish kabilar ham kirgan.
Ikkinchi guruh jinoyatlarni butun musulmonlar jamoasiga emas, balki alohida shaxslarning huquqlariga tajovuz qiluvchi huquqqa xilof xat-ti-harakatlar tashkil etgan. Ularni tartibga soluvchi normalar urug`doshlik tuzumi odatlaridan kelib chiqqan, jumladan qasos olish huquqini belgila-gan. Masalan, qasddan odam o`ldirish yoki tan jarohati yetkazish jinoyat-larini sodir etgan shaxslarga «jinoyatga teng jazo» (tallion) tamoyili asosi-da jazo nazarda tutilgan. Ammo shariat manbalari, jumladan, Qur`oni Ka-rim va hadislarda bu guruhga kiritilgan jinoyatlar uchun ko`zda tutilgan ja-zoni bir muncha yumshatish haqida so`z yuritilganligini ko`rish mumkin. Masalan, qo`shimcha qonli qasos olish o`rniga «tovon» to`lash kabi yen-gilroq jazo berilishi nazarda tutiladi. Qur`oni Karimda odam o`ldirish va tan jarohati yetkazish jinoyatlari uchun «jonga jon, ko`zga ko`z, burunga burun, quloqqa quloq, tishga tish va jarohatlarga qasos (olinur)» deb belgi-langan (Moida surasi, 45-oyat). Shuningdek, ushbu odatda «kimki u (qa-sos)ni sadaqa qilib (kechib) yuborsa, u (gunohlariga) kafforatdir» deyiladi. Kafforatning ma`nosi evaz, badal, afvdir. Demak, Qur`oni Karimda qasos olmay, xunidan kechishga ma`qul, savobli ish sifatida qaraladi.
Va nihoyat, uchinchi guruhni tashkil etuvchi jinoyatlarga o`z tabiati-ga ko`ra, ijtimoiy munosabatlarga qarshi jinoiy tajovuz qilishga qaratilgan boshqa barcha turdagi jinoyatlar, jumladan, zakot to`lamaslik, shaxslarga moddiy zarar yetkazish (o`g`rilik va bosqinchilikdan tashqari), bitimlar yuzasidan majburiyatlarni bajarmaslik, xun olish uchun tovon to`lamaslik, kam o`lchash, kam tortish, tovlamachilik qilish, poraxo`rlik, xazinani yoki yetimning haqini o`zlashtirish, qonunga xilof holda qasddan sud qarorla-rini chiqarish, yolg`on guvohlik berish, jamoat joylarida yurish-turish qoidalarini buzish, fuqarolarga yoki o`ziga bo`ysunuvchilarga nisbatan zulm o`tkazish, eng muhim diniy aqidalarni inkor qilish, davlat mulkini turli xil nopok yo`llar bilan talon-taroj qilish, jodugarlik va sehrgarlik, nomusga tegish, besoqolbozlik, nafaqa to`lash majburiyatidan qasddan bosh tortish va hokazolar kiritiladi¹²⁵.
Ushbu jinoyatlarning aksariyati uchun Arab xalifaligining tashkil to-pishi davrida jazolar nazarda tutilmagan. Shu sababli ular shariatning aso-siy manbalarida eslatilmaydi. Huquqiy ta`limotning rivojlanishi va hukm-ron tabaqalarning tarkib topgan ijtimoiy munosabatlarni mustahkamlashga urinishi natijasida ilgari jinoiy hisoblanmagan ko`pgina xatti-harakatlar, jumladan, zakot to`lamaslik, ro`za tutmaslik, yengil tan jarohati yetkazish, haqorat, bezorilik, aldoqchilik va firibgarlik, davlat mulklarini isrof qilish, qimor o`ynash va hokazolar jinoyat sifatida ko`riladigan va sud tarkibida jazolanadigan bo`ldi. Bunday ishlar bo`yicha jazo chorasi berish mujtahid-lar tomonidan bildirilgan fikrlarga va alohida qozilarning ixtiyoriga bog`-liq bo`lgan.
Musulmon jinoyat huquqi bo`yicha jazolarning xilma-xil turlari na-zarda tutilgan. Albatta, bunda davlatdan oldingi jamiyatga xos, eskirgan ja-zo usullaridan ham foydalanilganligini ta`kidlash joiz. Masalan, shariatda ko`pgina jinoyatlar uchun qasos olish, tovon, ta`zir va boshqa jazo turlari belgilangan. R.Sharlning ta`kidlashicha, musulmon huquqshunoslari VIII asrdan boshlab musulmon axloqini tuzatishga oid jazolardan ta`zirni qo`l-lash orqali jazolarni individuallashtirish, ya`ni jinoyatning turiga qarab, har bir jinoyatchiga alohida-alohida jazo choralari belgilash tamoyiliga suyangan edilarki, bu qoida Yevropa qonunlariga ancha kech kiritilgan¹²⁶.
Musulmon jinoyat huquqida jazolar og`irlik darajasiga qarab quyida-gi uch turga: 1) had; 2) qasos yoki tovon va kafforat; 3) ta`zir jazosi turla-riga bo`linadi. «Had» so`zining lug`aviy ma`nosi «Muxtasar»da ko`rsatil-ganidek, chekka, chet, ikki narsa orasidagi parda, mone` deganidir. Bu shariatda jinoiy xatti-harakatlar uchun Alloh tomonidan belgilanadigan jazo deb tushuniladi. Had jazosi turlariga 40 martadan ko`proq darra urish, ya`ni 80, 100 darra urish, qo`l yoki oyog`ini kesish, toshbo`ron qilib, osib yoki boshini tanasidan ayirib o`ldirish kiradi. Had jazosi haqida Qur`oni Karim oyatlarida aytib o`tilgani uchun ham shariat olimlari uni qat`iy jazo - Allohning haqi deb hisoblaydilar. Had jazosi turlari asosan zino, tuhmat, o`g`rilik, qaroqchilik (bosqinchilik), spirtli ichimliklarni iste`mol qilish, islom dinidan qaytish, isyon ko`tarish va boshqa jinoyatlarga nisbatan belgilangan. Shuningdek, «Muxtasar»da had jazosi zino, tuhmat qilish, o`g`rilik, qaroqchilik uchun qo`llanilishiga ko`ra u jinoyatlarni cheklab bayon qilish zarur<sup>127</sup>, deb bu jazo turlarini faqat bir nechta muayyan jinoyatlarga nisbatan qo`llanilganligi sababli cheklagan degan ma`noni anglatishi ta`kidlangan. Shariatda had jazosi turlarining «qasos» yoki to-von (diya, xun) va ta`zir jazo turlaridan farqi ham ko`rsatiladi. Jumladan, «Muxtasar»da: «Bas, ta`zir va qasos had emas, chunki ta`zir cheklanma-gan jazodir, qasos esa bandaning haqqidir, banda kechsa, kechiladi. Had kechilmaydi»¹²⁸, - deb qayd etilgan.
Qasos yoki tovon (diya) va kafforat jazosi turlari shaxsning hayoti va sog`ligiga qarshi qaratilgan jinoyatlar, xususan, odam o`ldirish va tan jarohati yetkazish jinoyatlariga nisbatan qo`llanilgan. Bu hol shariatda «jinoyatga teng jazo» qoidasiga rioya qilish, deb yuritiladi. Jumladan, Qur`oni Karimda: «Kim sizlarga tajovuz qilsa, sizlar ham o`sha me`yorda tajovuz qiling!» (Baqara surasi, 194-oyat), deyiladi. Shuningdek, Moida surasi, 45-oyatda ham «jonga jon, ko`zga ko`z, burunga burun, quloqqa quloq, tishga tish va jarohatlarga qasos» olinishi ko`rsatiladi. Demak, qasos olishda qasddan odam o`ldirish yoki qasddan tan jarohati yetkazish jinoyatini sodir etgan aybdorga o`lim jazosi, agarda u yoki bu darajada tan jarohati yetkazilgan bo`lsa, aybdorning ham badaniga yetkazilgan jarohati darajasida qasos-teng jazo qo`llanilgan. Qasosdan tovon (xun) to`lash va kafforat jazosi orqali qutulish mumkin edi. Kafforatda bir qulni ozod qilish, qul topilmasa, aybdor ikki oy muttasil ro`za tutishi shart bo`lgan. Bu haqda Qur`oni Karimda shunday deyiladi: «Mo`min (ikkinchi bir) mo`minni faqat yanglishibgina o`ldirib qo`yishi mumkin. Kimda-kim mo`minni yanglishib o`ldirgan bo`lsa, (uning zimmasiga) bir mo`min qulni ozod qilish va u (marhum)ning oilasiga - agar kechib yubormasalar - xun to`lash (farzdir). Agar (marhum) sizga dushman qavmdan bo`lib, o`zi mo`min bo`lsa, bir mo`min qulni ozod qilish (buyuriladi). Agar sizlar bilan ular o`rtasida sulh (tuzilgan) qavmdan bo`lsa, uning oilasiga xun to`lash va bir mo`min qulni ozod qilish (buyuriladi). Kimda-kim (qul) topmasa, Allohdan kechirim so`rab, ikki oy muttasil ro`za tutish (bilan kifoyala-nadi)» (Niso surasi, 92-oyat). Umuman, qasos yoki tovon olish jazosi ibtidoiy jamoa tuzumi davridan meros qolgan edi.
Ta`zir jazosi «had» yoki «qasos» jazolarini qo`llash mumkin bo`lma-gan hollarda, shuningdek, diniy jihatdan gunohni yuvish bilan jazolanadi-gan jinoyatlar sodir etilgan taqdirda qo`llanilishi mumkin edi. Masalan, o`g`irlikda o`g`irlangan narsa shariatda joriy etilgan miqdordan kam bo`lsa, had emas, balki ta`zir qo`llanilgan. Shuningdek, qaroqchilar yo`l to`sayotganlarida hali molni olmay va hech kimni o`ldirmay turib qo`lga tushsalar, ularni to tavba qilgunlariga qadar qamab qo`yilgan yoki o`g`ri narsani xonadan olib chiqib ketmay turib qo`lga tushsa, qo`li kesilmagan. Ta`zir jazo turlariga 3 darradan 39 darragacha urish, qamoq, ogohlantirish, vatanidan haydab yuborish, jamoat izzasi, jarima, salla o`rab yurish huquqidan mahrum etish va hokazolar kiradi.
Ta`kidlash lozimki, musulmon jinoyat huquqi masalalari bilan shu-g`ullangan hozirgi zamon huquqshunos olimlarimiz shariatdagi jinoiy jazo tizimini bir nechta guruhlarga bo`lib, ular haqida bir-biridan farq qiluvchi fikrlarni bayon qilganlar. Jumladan, M.I.Sadagdar musulmon huquqida jazo alohida xususiyatga ega bo`lib, quyidagi turlarga: qasos - o`ch olish; diya - tovon haqi; o`lim jazosi; toshbo`ron qilish; qo`l-oyoqlarini kesish; savalash; darra urish; surgun va badarg`a; mol-mulkini musodara qilish va boshqalardan iboratdir, deb ko`rsatgan bo`lsa, G.M.Kerimov shariatdagi barcha jazolar asosan to`rt turga: 1) bir xilda o`ch-qasos olish; o`ldirganda - o`ldirish, haqoratlaganda - haqoratlash, jarohatlaganda - jarohatlash va shunga o`xshash; 2) qon to`kkanda, ya`ni o`ldirilganda ham, jarohat yetka-zilganda ham to`lov yoki jarima belgilash; 3) qiyos (anologiya) asosida qonun bilan belgilangan jazo; 4) shariat qozilarining ixtiyoriga ko`ra bel-gilanadigan jazolarga bo`linadi, degan fikrni ilgari surgan. A.S.Bogolyu-bov esa qasos olish choralari va ehtiyot choralari son jihatidan ko`p emas va ular oddiy bo`lib, o`lim jazosi, qasos - teng jazo, diya - o`ldirilgan yoki qon to`kkandagi tovon to`lash; ta`zir, adab-ogohlantirish, jamoat izzasi va sodir etgan jinoiy qilmish uchun chin ko`ngildan pushaymon bo`lish, pand-nasihatdan tashkil topgandir, deb ta`kidlaydi. L.R.Syukiyaynen va V.A.Lixachov esa musulmon jinoyat huquqidagi barcha huquqbuzarlik-larni uch guruhga bo`ladilar: birinchi guruhga - Allohning huquqini buzishga qaratilgan o`ta og`ir jinoyatlarga nisbatan had jazolari; ikkinchi guruhga - shaxsning hayoti va sog`ligiga qarshi qaratilgan qasos yoki tovon to`lash jazolari qo`llanadigan jinoyatlar, nihoyat, uchinchisiga esa qolgan barcha huquqbuzarliklar kiritilgan bo`lib, ularga nisbatan ta`zir jazolari qo`llanadi deb bizningcha to`g`ri ko`rsatganlar.
Shunday qilib, shariatda jazolar o`rta asrlarga xos bo`lgan shafqatsizligi va qattiqligi bilan ajralib turardi. Jazoning asosiy maqsadlari qo`rqitish bo`lgan. Masalan, o`lim jazosi ko`p hollarda oddatda omma oldida osish yoki to`rt bo`lakka bo`lish yo`li bilan ijro etilgan. Shuningdek, o`lim jazosining suvga cho`ktirish, tiriklayin ko`mish kabi turlari ham qo`llanilgan. Tana a`zolariga shikast yetkazish va tan jazolari-barmoqlarni, qo`l va oyoqlarni kesish, axtalash, toshbo`ron qilish va hokazolar ko`p qo`llanilgan. Ozodlikdan mahrum qilish uyga yoki machit xonalaridan biriga qamashda ifodalangan. Musulmon jinoyat huquqida mulkiy jazolar (mol-mulkini musodara qilish, jarima va boshqalar) va sharmanda qiluvchi jazolar (soqollarini olib tashlash, salla taqib yurish huquqidan mahrum qilish, jamoat izzasi va boshqalar), shuningdek surgun va badarg`a jazolari (mayda jinoyatlar uchun) ham ma`lum.
Musulmon huquqida