Arab xalifaligi va musulmon huquqi

Oldi-sotdi shartnomasi quyidagi turlarga bo`linadi:
«Bay-qat`iy». Ushbu shartnomaga asosan sotilgan mol-mulk oluv-chiga uning haqi to`lanmasdan oldin topshirilishi mumkin.
«Bay-jaiz». Ushbu shartnomaga asosan taraflar ma`lum va keli-shilgan muddat davomida, shartnoma bo`yicha berilgan, olingan narsalarni bir-birlariga qaytarib berish sharti ko`zda tutiladi.
«Bay-fasid». Ushbu shartnoma bo`yicha sotilgan mol-mulk uni mazmun yoki shakl jihatidan o`zgartirish yoki qaytadan uchinchi shaxsga sotish mo`ljallangan taqdirda ushbu mol-mulk uning birinchi egasi tomo-nidan o`zi sotgan narxda qaytarib olish sharti bilan tuziladi.
Oldi-sotdi shartnomasi asosan fuqarolar o`rtasida tuziladi. Shartno-maning narsasi bo`lib, turar joy, uy-ro`zg`or buyumlari, asbob-uskunalar, chorva mollari, iste`mol qilish uchun zarur bo`lgan buyumlar, mahsulotlar va boshqalar hisoblanadi. Shartnoma narsasi ba`zan tirik tovarlar - qullardan iborat bo`lishi mumkin edi.
Shartnoma bo`yicha tovarlar ko`pincha nasiyaga (qarzga) yoki haqini bo`lib-bo`lib to`lash sharti bilan sotiladi. Bunday shartnomalar yozma ravishda rasmiylashtirilmasdi ham. Ko`char mol-mulk sotilgan vaqtda shartnoma og`zaki bo`lsa ham, lekin albatta guvohlar ishtirok etishlari shart edi. Ko`chmas mol-mulk bo`yicha shartnoma umumiy qoidaga bino-an yozma shaklda tuzilib, qozi tomonidan guvohlantirilardi.
Ayirboshlash shartnomasi hunarmandlar, dehqonlar, chorvadorlar o`rtasidagi mulkiy munosabatlarda keng qo`llanilardi. Ayirboshlash savdo-garlar tomonidan ham qo`llaniladi. Ular qishloq va ovullarga turli tovarlar olib borib, ularni qishloq xo`jalik va chorva mahsulotlariga ayirboshlash bilan shug`ullanardi.
Shartnomaning narsasi bo`lib bug`doy, paxta, gazmol, chorva mol-lari, charm, jun, quritilgan mevalar va boshqalar hisoblanadi. Ko`chmas mol-mulk bo`yicha tuzilgan ayirboshlash shartnomasi qozi tomonidan gu-vohlantiriladi. Ko`char mol-mulkni ayirboshlash uchun yozma shaklda tuzilgan shartnoma talab qilinmas, lekin guvohlarning ishtirok etishi inkor etilmasdi.