Қарақалпақ МӘмлекетлик университети экономика кафедрасы микроэкономика пәнинен

Орташа өзгериўшең ҳәрекетлер (AVC - Average Variable Cost) - бир бирлик ислеп шығарылған өнимге туўры келетуғын өзгериўшең қәрежет болып, ол өзгериўшең қәрежет муғдарын ислеп шығарылған өним муғдарына салыстырмасы менен анықланады. Орташа ҳәрекетлер фирма оптимал технологиялық размерге (оптимал өндирис көлемине) ерискенде өзиниң минимал қунға ериседи (2-сүўрет), өндирис көлеми және асса, орташа қәрежет де асып барады (бул жерде басқарыўдың қурамаласыўы, нәтийжели болмаған ресурслардан пайдаланыў, өзгериўшең қәрежетлерди асыўына себеп болады).
Орташа өзгериўшең қәрежет фирма хызметин анализлегенде керекли әҳмийетти пайда етеди. Оның жәрдеминде фирма хызметтиң нәтийжелилиги, фирманың тең салмақлылық жағдайы ҳәм келешектеги перспективасы (өндиристи кеңейтириў, қысқартырыў яки тармақтан шығыў) белгиленеди.

2-сүўрет. ҳәм сызықлары графиги.

Улыўма ҳәрекетлер (TC - Total Cost) - қысқа мүддетли аралықта белгили муғдарда өним өндирис ушын сайланған өзгермес ҳәм өзгериўшең қәрежетлердиң жыйындысына тең:
.
Бул жерде - өзгермес қәрежет, - өзгериўшең қәрежет.
Орташа қәрежетти базы жағдайларда орнына менен де белгилейди.
График көринисте улыўма қәрежет сызығы өзгермес ҳәм өзгериўшең ҳәрекетлер сызықларын қосыў менен пайда болады (3-суўрет).


3-суўрет. Улыўма ҳәрекетлер.
Орташа улыўма қәрежетлерди улыўма қәрежетти ислеп шығарылған өним муғдарына бөлиў жолы менен анықлаў мүмкин:
,
яки орташа өзгермес (AFC) ҳәм орташа өзгериўшең (AVC) қәрежетлерди қосыў жолы менен анықланады:
.
, ҳәм сызықларының графиктеги көриниси төмендеги сүўретте келтирилген (4-суўрет).




4-суўрет. ҳәм сызықларыныңграфиклери.

Орташа улыўма ҳәрекетлер фирма хызметин анализлеўде тийкарғы көрсеткишлерден бири есапланады. Орташа улыўма қәрежет менен баҳа ортасындағы парық арқалы фирманың алып атырған пайдасы яки зыяны анықланады.

Шекли қәрежет (MC - Marginal Cost) - өндирис көлемин киши муғдарға (әдетте бир бирликке) асырыў менен байланыслы болған қосымша улыўма қәрежет болып табылады:

Бул жерде шекли өзгермес қәрежет болғаны ушын, шекли қәрежет шекли өзгериўшең қәрежет ке тең ( ).
- шекли өзгериўшең қәрежет болып, өнимди қосымша бир бирликке ( ) асырғандағы өзгериўшең қәрежеттиң өскен бөлими ке тең.
Жоқарыдағы формуладан көринип турыпты, өзгермес қәрежет шекли қәрежет муғдарына тәсир етпейди. Шекли қәрежет өзгериўшең қәрежет функциясынан алынған өнимге тең:
.
Ҳәрекетлер функциясы графиклери бир-бирине салыстырғанда сондай жайласқан, банланыўда шекли ҳәрекетлер кемейип барады (бул жерде тийкарғы себеп, өндирис масштабы кеңейияиниң мусбат нәтийжеси ҳәм оптимал технологиялық өндирис көлемине шығыў ҳәмде өзгермес қәрежетлердиң кемейиўи). Оптимал көлемнен кейинги өндирис көлеминиң өсиўинде кем нәтийжели ресурсларды өндириске енгизиў, өндирис масштабын артықша кеңейиўи нәтийжесинде bбасқарыў нәтийжелигиниң кемейиўи, қәрежетлердин артыўы нәтийжесинде шекли ҳәрекетлер өсип барады.