Аплв1тот1 Jill. V b tk kaffTAlv grant bulalari

Qal’a sahnida soldatlar mashq qilayotgan edilar. Ularning eng kattasi yigirmadan oshmagan, eng kichigi esa hali yettiga ham to'lomagandi. To‘g ‘ri-
1B a s k l a r — Pireney tog‘larining Fransiyaga va Ispaniyaga qarash-li ikkala yonbag'rida yashovchi xalq.

2 F o n d a — karvonsaroy.

176

sini aytganda, bular soldatlar emas, harbiy mashq-larni ancha epchillik bilan bajaryotgan bir dyujina o'smirlar bilan yosh bolalar edi. Ularning harbiy formasi yo‘l-yo‘l ko‘ylak bilan mahkam bog‘langan kamardan iborat edi. Bittasining ham egnida shim yo‘q. Bunday issiqda yengil-yelpi kiyinishni ayb qilib bo‘lmasdi ham. Hukumatning davlat pulini har xil bo‘lar-bo‘lmas harbiy kiyim-boshlarga sarf qi-lishdan qochgani Paganelga juda yoqib tushdi. Bolalarning hammasida ham miltiq bilan qilich bor edi, ammo kichkinalariga miltiq og‘irlik, qilich esa uzunlik qilardi. Ularning hammasi, hatto ularni o‘rgatayotgan kapral ham qorachadan kelgan bo‘lib bir-biriga juda o'xshardilar. Ko‘rinishdan ular eng kattasi harbiy ta’lim berayotgan o‘n ikkita aka-ukaga o‘xshardi, haqiqatan ham keyinchalik shun­ day bo'lib chiqdi.
Paganel bunga hayron qolmadi. U m ahalliy Statis­ tik ma’lum otlardan har oiladagi bolalar soni o‘rta hisobda to ‘qqiztadan ham ortiq bo‘lishini bilardi, lekin uni boshqa bir hol juda hayron qoldirdi: yosh jangchilar fransuz arm iyasida qabul qilingan m iltiq

m ashqlarini bajarar, kapral esa h ar zamonda ge-

ografiya olimining ona tilida komanda berardi.
— Ana uni qarang-a! — dedi hayron bo‘lib u. Ammo Glenarvan Mustaqillik qal’asiga bolalar­
ning harbiy mashqini tomosha qilishga kelgan emas-di, ularning millati bilan ota-onalari ham uni mutlaqo qiziqtirmadi. Shuning uchun u Paganelning qiziqi-shiga ortiq fursat bermay, qal’a komendantini chaqirishni iltimos qildi. Paganel uning iltimosini kapralga tarjima qilib berdi, so‘ngra argentinalik sol-datlardan biri kazarma vazifasini o'taydigan uyga qarab ketdi.
Bir necha minutdan keyin undan komendant chiqib keldi. U elliklarga borgan, qaddi-qomatini har-biylarcha tutadigan, baquwat kishi ekan. Mo'ylovi qattiq, yuz suyagi turtib chiqqan, sochiga oq orala-gan, qarashlari amirona. Komendantning og‘zidagi to'xtovsiz tutab turgan kalta trubkasining tutuni orasidan bir qarashda ko‘rish mumkin bo'lgan belgi-lari ana shu. Uning o'zini tutishi va qadam tashlash-lari Paganelga vatanidagi qari unter-ofitserlarni es-latdi.

177

Talkav komendant oldiga borib, unga Glenarvan bilan uning hamrohlarini tanitdi. Talkav soplar ekan, komendant Paganelga diqqat bilan qarab turdi, bunday qarash har qanday odamni ham o‘ng‘aysizlantirib qo'yadi. Buning sababini tushu-nolmay hayron bo‘lgan olim o‘zi nima gap deb endi so'ramoqchi bo‘lgan ediki, birdan komendant hech tortinmay uning qo‘lini oldi-da, quvonch bilan Paganelning ona tilida:
— Fransuzmisiz? — deb so‘radi.

— Ha, fransuzman, — dedi Paganel.

— Juda soz! Marhamat! Marhamat! Men ham fran­ suzman! — dedi komendant, geografiya olimining qo‘lini baquwat qo‘llari bilan qisib va qattiq-qattiq silkib.
— Bu kishi do'stlaringizdan biri bo'ladimi? — deb so'radi geografdan mayor.
— Bo‘lmasam-chi! — dedi u faxrlanib. — Bunday do'stlarim dunyoning hamma qit’asida bor.
Paganel qo‘lini oz bo'lmasa majaqlab qo‘yay degan jonli iskanjadan zo‘rg‘a bo'shatib oldi-da, bahodir komendant bilan so‘zlashmoqqa boshladi. Glenarvan o‘zini qiziqtirgan masalaga oid gap qistirishga fursat poylab turdi, lekin o‘z o‘tmishini so'zlab ketgan ser-gap komendant aslo to'xtamasdi. Bu qari soldat Fransiyadan chiqib ketganiga juda ko‘p vaqtlar bo‘lgani o‘z ona tilini ham yodidan chiqarib qo‘ya-boshlaganidan ko‘rinib turar, garchi so‘zlarni yodi­ dan chiqarmagan bo‘lsa ham, fransuzcha jumla tuzishni ancha unutgan edi. U fransuz koloniyala-ridagi negrlarga o‘xshab so‘zlardi.
Mustaqillik qal’asining komendanti haqiqatan ham fransuz armiyasining ser jan ti, Parshappning sobiq o‘rtog‘i ekan. U qal’a qurilgan 1828-yildan beri un-dan hech qayerga jilmagan bo‘lib, hozir esa qal’aning komendanti vazifasini bajarar ekan, bunga hatto Argentina hukumati ham rozilik beribdi. Manuel Ifarager ismli, elliklarga kirgan bu bask, ko'rgani-mizdek, deyarlik ispan edi. Tandilga kelganiga bir yil bo'lganda serjant Manuel Argentina grajdanligini qabul qiladi, so‘ng Argentina armiyasiga xizmatga ki-radi va bir hindú qizga uylanadi. Ko‘p o'tmay xotini ikki egizak tug‘ib beradi, turgan gapki, bolalari o‘g ‘il bo‘ladi, chunki serjantning layoqatli xotini eriga qiz

178