Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши

 
3.2. Aholi soni dinamikasining mutloq va nisbiy ko‗rsatkichlari 
Aholining umumiy mutloq (absolyut) soni – ma‘lum hudud yoki aholi 
guruhidagi kishilarning ma‘lum vaqtdagi miqdoriy ifodasidir. Aholi ro‗yxatlari 
yordamida aholi mutloq sonini o‗zgarishini aniq ifodalash mumkin. Aholi mutloq 
sonidagi o‗zgarishlarda aholi soni muntazam ko‗payib borsa ijobiy, agar aholi soni 
kamaysa salbiy xususiyatga ega bo‗lishi mumkin. Aholining mutloq soni uning 
tabiiy va mexanik harakatlari asosida doimo o‗zgarib turadi. Tabiiy ko‗payishda 
demografik jarayonlardan tug‗ilish va o‗lim jarayonlari muhim o‗rin tutadi. 
Masalan, O‗zbekistonda aholi soni dinamikasi 1926 – 2018 yillar davomida 
muntazam ko‗payib kelgan. Demak, aholi soni dinamikasi ijobiy xususiyatga ega 
bo‗lgan, lekin ikkinchi jahon urushi (1941 – 1945 – yillarda) davrida aholi soni bir 
muncha kamaygan va aholi soni dinamikasida salbiy xolat kuzatilgan.
Aholi geografiyasida aholining mutloq soni asosiy ko‗rsatkich bo‗lib, aniq 
bir sanadagi aholi soni haqida ma‘lumot beradi. Statistik manbalarda aholining 
mutloq soni ma‘lum bir sanaga (1 – yanvar, 1 – iyul, yoki 31 – dekabr) keltiriladi. 
Masalan, O‗zbekiston aholisi 1991 – yil 1 – yanvarda 20,7 million, 2018 – yil 1 – 
yanvarda esa 32,7 million kishini tashkil etgan.
Aholi mutloq sonidagi o‗zgarishlar mutloq ko‗payish orqali aniqlanadi. 
Aholining mutloq ko‗payishini aniqlashda esa quyidagi formuladan foydalaniladi: 
ΔS = S
1
 – S
0
1
 
 
 
Δt – mutloq ko‗payish. 
So – o‗rganilayotgan davr boshidagi aholi. 
S
1
– o‗rganilayotgan davr oxiridagi aholi. (Medkov V.M. Demografiya. - M., 2004, 
s. 98). Masalan, O‗zbekiston aholisini 1991 – 2009 – yillardagi mutloq o‗sishini 
yuqorida qayd etilgan formula yordamida aniqlaymiz. 
1
Медков В.М. Демография. - М. 2004. С. 98. 

---

49 
R-1991–20,7 million; 
R-2018 – 32,7 million; 
Δ-1991-2009=32,7-20,7=12,0 million. Demak, 1991 – 2018 yillarda O‗zbekiston 
aholisining o‗sishi 12,0 million kishiga teng bo‗lgan yoki qayd etilgan davrda 
respublika aholisi mutloq 12,0 million kishiga ko‗paygan. Ma‘lumki, davlat yoki 
hudud aholisi tug‗ilganlar va immigrantlarning kelishi hisobiga ko‗payadi, o‗lim 
va emigrantlarning kyetishi hisobiga esa kamayadi. 
Aholi umumiy mutloq sonini topishda 4 ta asosiy ko‗rsatkichi ishtirok etadi, 
bular: 
1) tug‗ilganlar soni; 
2) o‗lganlar soni; 
3) immigrantlar soni; 
4)emigrantlar soni. Aholi sonidagi o‗zgarishlarni o‗rganishda ―balans‖ 
tushunchasidan ham foydalaniladi. Tug‗ilganlar va o‗lganlar balansi – aholining 
tabiiy o‗sishidir (ma‘lum davrdagi tug‗ilganlar va o‗lganlar soni farqi). 
Immigrantlar va emigrantlar balansi – aholining mexanik o‗sishidir. 
Agar aholi soni tashqi migratsiya hisobiga ko‗paymaydigan bo‗lsa – bu 
mamlakat aholisi ―
yopiq aholi
‖ deyiladi, aksincha, tashqi migratsiyaning 
mavjudligi tufayli, aholi soni ko‗payib borsa, bunday mamlakat aholisi ―
ochiq 
aholi
‖ deyiladi. Aholining tabiiy o‗sishi va migratsiya qoldig‗i ma‘lum davrdagi 
aholi soni o‗zgarishi komponentlaridir. Aholi mutloq soni xaqidagi eng aniq 
ma‘lumotlar aholi ro‗yxati o‗tkazish orqali olinadi. 
Aholi ro‗yxati oralig‗idagi aholi sonini aniqlashda esa demografik balans 
usulidan foydalaniladi. Mazkur usul demografik balans tenglamasida o‗z ifodasini 
topgan: 
S
1
= S
0
+ (N-M) + (P-V) 
S
0
– aholi soni (o‗rganilayotgan davr boshi) 
N – o‗rganilayotgan davrdagi tug‗ilganlar soni 
M – o‗rganilayotgan davrdagi o‗lganlar soni 
P – kelganlar (immigrantlar) soni 

---

50 
V– ketganlar (emigrantlar) soni. 
O‗zbekiston aholisining 2001 – yil 1- yanvardagi mutloq sonini yuqorida 
keltirilgan tenglama yordamida aniqlaymiz. 2000 – yil 1 – yanvarda (So) 
Respublikada mavjud aholi soni 24582,8 kishini tashkil etgan. 2000 – yil 1 – 
yanvardan 31 – dekabrgacha bo‗lgan davrda 527580 ta chaqaloq (N) tug‗ilgan, 
135598 nafar kishi hayotdan ko‗z yumgan (M). Ana shu davrda Respublikaga 
kelganlar (P) soni 145880 kishini, respublikadan ketganlar (V) soni esa 212472 
kishini tashkil etgan. Demak,
S
o(2001)
=24582,8+(547580-135598)+(145880-212472)=24908,2; 
So(2001)
=24908,21 
Aholi 
soni 
dinamikasidagi 
o‗zgarishlarni mutloq ko‗rsatkichlarda 
aniqlashning o‗ziga xos kamchiliklari mavjud. O‗rganilayotgan davr qancha uzoq 
bo‗lsa, aholi sonidagi o‗zgarishlarning aniqlik darajasi kamayadi. Shuningdek, 
o‗rtadagi davrlarning xususiyatlari to‗la ochilmay qoladi. Bu borada aholi sonidagi 
o‗zgarishlarni nisbiy ko‗rsatkichlar orqali aniqlash maqsadga muvofiqdir. Bunda 
o‗rganilayotgan davr bir nechta kichik-kichik davrlarga bo‗lib, ulardagi aholi 
o‗sishi nisbiy aniqlanadi. Aholi soni dinamikasini ilmiy tadbiq etishda aholining 
davriy va o‗rtacha yillik o‗sish koeffitsientlari ham xizmat qiladi.
Aholining davriy o„sishi koeffitsientlari: 
Aholining ma‘lum bir davrda 
o‗sishini aniqlashda eng oddiy usul o‗rganilayotgan davrning boshidagi aholi 
soniga nisbatan, o‗rganilayotgan davrning oxiridagi aholi sonini necha foiz 
oshganini aniqlashdir.
K
o„sish
= 
,
bu yerda, 
K
o„sish
- aholining o‗sish sur‘ati; 
S
1
–aholining yil oxiridagi soni; 
S
0
–
aholining yil boshidagi soni. Masalan: O‗zbekiston aholisi 01.01.1989 yilda 
19,905 ming kishini tashkil etgan. 01.01.2000 yilda esa – 24583 ming kishiga etdi. 
1
Демографический ежегодник Узбекистана 2002. -Ташкент – 2003, 27, 94 va 276 betlar malumotlari asosida 
hisoblandi. 
% 
100 
0
1

S
S

---

51 
Ushbu holda 1989-2000 yillardagi aholining o‗sish koeffitsienti 123,5 % ga 
tengdir. 










%
5
,
123
%
100
19905
24583
2000
1989
ўсиш
K
Ikkinchi usuli o‗rganilayotgan davrdagi aholi sonining mutloq o‗sish sonini 
o‗rganilayotgan davr boshidagi aholi soniga nisbati bilan aniqlanadi. 
Aholining o„rtacha yillik o„sish sur‟ati va o„sish koeffitsientlari: 
Turli 
davrlardagi aholi o‗sishi sur‘atini taqqoslash uchun aholining o‗rtacha yillik o‗sish 
sur‘ati va o‗sish koeffitsientlaridan foydalaniladi. Buning uchun o‗rganilayotgan 
davrdagi aholini umumiy o‗sishi aniqlanib logarifmlar yordamida tuzilgan maxsus 
o‗sish va kamayish jadvali (Ayrapetov) asosida o‗rtacha yillik o‗sish sur‘ati va 
o‗sish koeffitsientlari orqali aniqlanadi. Bundan tashqari, aholining o‗rtacha yillik 
ko‗payish sur‘atini topishda maxsus formulalar yordamida ham topish mumkin. 
Jumladan,
K
k
o‗payish sur‘ati 
- aholining o‗rtacha yillik ko‗payish sur‘ati; 
R
1
–aholining yil oxiridagi soni; 
R
0
 –
aholining yil boshidagi soni.
Masalan, 1989-2000 yillarda ya‘ni 11 yilda aholining davriy o‗sish 
koeffitsienti 123,5 foizni tashkil etgan. Aholining o‗rtacha yillik o‗sish va 
kamayishi jadvalidan 11 yil uchun 123,5 foiz o‗sganligini ko‗ramiz. 11 yilda 
O‗zbekiston aholisining ko‗payish sur‘ati 23,5 foizni, o‗rtacha yillik ko‗payish 
sur‘ati esa 11,7 foizni tashkil etadi. Bular aholi sini dinamikasining nisbiy 
ko‗rsatkichlaridini ifodalaydi. Aholi dinamikasining nisbiy ko‗rsatkichlari uning 
rivojlanish intensivligini belgilaydi.