Anor seleksiyasi va navshunostligi

Savollar:

1. 
   O`zbekistonda tabiiy duragaylardan foydalanib olingan meva va rezavor ekin navlarini ayting.
   
2. 
   Tabiiy mutatsiyalarning paydo bo`lishini tushuntirib bering.
   
3. 
   Navlarning «klonlar aralashmasiga» aylanib ketishi deganda nimani tushunasiz?
   
4. 
   Juzьiy o`zgarishning modifikatsion o`zgarishdan farqi nima?
   

9-MAVZU. TURLARARO VA TURLAR IChIDA ChATIShTIRISh
REJA:
1. Tur ichida chatishtirish:
a) ota-ona juftlarnii tanlash;
b) chatishtirish xillari.
2. Turlar aro chatishtirish. Uning selektsiyadagi ahamiyati.
3. Uzoqdan chatishmaslikni bartaraf etish usullari.

1. Chatishtirishda ota-ona juftliklari bir turga mansub bo`lsa turlar ichidagi chatishtirish deyiladi. Chatishtirish murakkab shakllanish jarayoni bo`lib, duragayda ota-onasiga mansub bo`lmagan belgi va xususiyatlar ham paydo bo`lishi mumkin. Yangi nav olishning muvaffaqiyati ota-ona juftliklarini to`g`ri tanlashga bog`liqdir. Amaliy selektsiyada bu masala eng murakkab va muhim hisoblanadi. Duragayda ota-ona belgi va xususiyatlari har xil birikmalarda namoyon bo`lishi mumkin. Meva ekinlarida ota-ona juftliklarining geterozigot holatda bo`lishi duragay urug` avlodlarining murakkab parchalanishiga olib keladi va ularni tahlil qilish jiddiy xatoliklarga olib kelishi mumkin. Chatishtirish uchun ota-ona juftlarini tanlash ekologik-geografik printsip bo`yicha, ayrim vegetativ fazalarining boshlanish muddatlari va davomliligi, kasallik va zararkunan-dalarga bo`lgan chidamliligi, hosildorligi va hosil berish xusu-siyatlari, mevasining ta’mi va tovar sifatlari, diallelь chatishtirishlar natijasi va boshqa ayrim foydali xo`jalik belgi va xususiyatlari asosida olib boriladi.

Diallelь chatishtirishlar natijasida navlarning kombinatsion qobiliyatlarini aniqlash ota-ona juftlarini tanlashda muhim ahamiyatga ega. Ota-ona juftlarida nomaqbul belgi va xususiyatlar (erta gullash, sovuqqa chidamsizligi, meva sifati-ning past bo`lishi va h.k.) iloji boricha kam rivojlangan va ular faqat bittasida bo`lishi mumkin. Yangi navda mujassamlashtirish uchun zarur bo`lgan belgi va xususiyatlar bo`yicha esa ota-ona juftlari bir-biridan farq qilishi kerak. I.V.Michurin ko`rsatmasi bo`yicha ota-ona juftlari bir-biridan geografik jihatdan va shu bilan bir qatorda chatishtirish amalga oshi-rilayotgan joydan uzoq joylashishi kerak. Bunda eng muhimi shu joylarning ekologik sharoitlari bo`yicha bir-biridai keskin farq qilishidir. N.I.Vavilov fikricha har xil ekologik joylardan kelib chiqqan navlar chatishtirilganda duragaylarda qimmatli, kam uchraydigan belgilar birikmasini topish mumkin.
Ota-ona juftlarini har xil ekologik-geografik sharoitlardan topish qiyin bo`lganda, ulardan bittasi mahalliy bo`lsa kifoya qiladi. Mahalliy navlardan selektsiyada foydalanilganda duragaylarda mahalliy navlarning belgi va xususiyatlari ko`proq namoyon bo`ladi.
Respublikamiz uchun kech gullaydigan, ammo erta pishadigan danakli mevalar, kech pishadigan va yaxshi saqlanadigan urug`li mevalar zarur. Bu navlar kasallik va zararkunandalarga, tashqi noqulay sharoitlarga chidamli, shox-shabbasi nisbatan kichik, mevasining ta’mi va tovar xususiyatlari yuqori bo`lishi zarur. Bunday navlarni keltirib chiqarish uchun tanlangan juftlarda, yoki ularning birida shu belgilar mujassam bo`lishi kerak, Chatishtirishda paydo bo`lgan avlodlarga ota-ona o`simliklarining jinsiy xujayralaridan genlar bir xil o`tkaziladi. Shuning uchun oddiy va o`zaro (retsiprok) chatishtirish natijasida ko`p belgi va xususiyatlar bo`yicha avlodlar orasida farq kuza-tilmaydi. Lekin irsiyatda tsitoplazma ham ma’lum rolь o`ynaydi. TSitoplazma avlodlarga faqat ona jinsiy gametalari bilan birga o`tadi. Shuning uchun tsitoplazma bilan bog`liq bo`lgan belgi va xususiyatlar faqat ona tomonidan o`tishi mumkin. Bu esa retsiprok chatishtirishda avlodlar irsiyatlarining har xil bo`li-shiga olib, keladi. Ko`pincha fiziologik xususiyatlar avlodlarga tsitoplazma orqali o`tadi. Shuning uchun ota-ona juftlarini tan-lashda ularning belgi va xususiyatlari avlodga har xil o`tishini hisobga olish kerak.
Amaliy selektsiyada chatishtirishning har xil usullari qo`llaniladi, Chatishtirish xillarini tanlash o`simlik turi va uning biologiyasiga, dastlabki material xususiyatlariga va boshqa shart-sharoitlarga bog`liq. Chatishtirish oddiy va murakkb bo`lishi mumkin. Oddiy chatishtirishda duragaylar bitta ota-ona juftlari irsiyatlarining qo`shilishidan paydo bo`ladi. Oddiy chatishtirishning ba’zilari retsiprok (o`zaro) bo`lishi mumkin. Masalan: A x B va B x A.
Chatishtirishda ikkitadan ortiq ota-ona shakllari ishtirok etsa yoki olingan duragaylar ota-ona juftlarining birortasi bilan takroriy chatishsa bu murakkab chatishtirish deyiladi. Murakkab chatishtirish pog`onali yoki qayta bo`lishi mumkin. Pogonali chatishtirish duragaylarda bir qancha ota-ona shaklla-rining irsiyatini ketma-ket birlashtirish uchun qo`llaniladi. Bunday chatishtirini quyidagicha ifodalash mumkin: